معنویت؛ حلقه مغفول سلامت روان در ایران
مسعود جانبزرگی گفت: معنویت در درمان صرفاً یک فرآیند روحی نیست، بلکه نوعی شناخت عمیق از زندگی است که با تنظیم نیت و هدف میتواند به کاهش اضطراب و افسردگی کمک کند؛ با این حال، روانشناسی معنوی هنوز جایگاه شایستهای در نظام آموزشی و درمانی ایران نیافته است.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی مسعود جانبزرگی، عضو هیئتعلمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در کارگاه آموزشی «آشنایی با مبانی درمان معنوی» که امروز سوم دیماه در سالن سمینار مرکز مشاوره و سبک زندگی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، اظهار کرد: من در سال 1362، اولین گروه از دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد پس از انقلاب اسلامی بودم و سختترین دوران تحصیل را پشت سر گذاشتم؛ آن زمان ما هیچ اطلاعی از رشتهها و کاربردهای علمی آنها نداشتیم و فقط بر اساس شرایط اجتماعی به دانشگاه میرفتیم اما پس از آن مسیری را طی کردم که منجر به ایجاد تحولاتی در رشته روانشناسی شد.
وی افزود: در آن دوران، رشته روانشناسی بالینی با چالشهایی مواجه بود و بهطور خاص، تأکید زیادی بر روی آموزشهای عملی و بالینی نبود. این موضوع باعث شد که ایدههایی در ذهن خود داشته باشم و بتوانم در این زمینهها تحولی ایجاد کنم. همچنین اولین دورههای بالینی در بیمارستانهای مشهد مانند بیمارستان رازی و سپیده انقلاب برای من تجربهای منحصر به فرد بود.
این متخصص روانشناسی بالینی به دورههای تکمیلی خود اشاره کرد و گفت: پس از اخذ مدرک کارشناسی از دانشگاه فردوسی، وارد دوره فوقلیسانس در دانشگاه تربیت مدرس تهران شدم و در آنجا شروع به پژوهش در زمینههای مختلف روانشناسی بالینی کردم. یکی از اولین پروژههای پژوهشی من در زمینه «ریلکسیشن» و تأثیر آن بر اضطراب و استرس در دانشگاه تهران انجام شد. این پژوهش در آن زمان به عنوان یکی از اولینها در ایران شناخته میشد.
جانبزرگی به تألیف و انتشار آثار علمی خود در طول دوران حرفهایاش اشاره و بان کرد: اولین کتاب من تحت عنوان «سیر تحول نظامهای روانشناسی» که در سال 1375 منتشر شد که به بررسی تحولات روانشناسی در تاریخ و تحلیل نظامهای مختلف روانشناختی پرداخته است. این کتاب در آن زمان توجه زیادی را به خود جلب کرد و بهعنوان مرجع مطالعاتی در این زمینه شناخته شد.
وی به تألیف کتابهای دیگری از جمله «شیوههای درمانگری اضطراب و تنیدگی» اشاره کرد و افزود: این کتاب از اولین کتابهای علمی در زمینه درمانهای شناختی رفتاری (CBT) در ایران بود. این کتابها در آن زمان بهویژه برای کسانی که در حوزه روانشناسی بالینی فعال بودند، منبعی مفید و کاربردی محسوب میشد.
تأثیرات مثبت معنویت و مذهب در فرایند درمانهای روانشناختی
این متخصص روانشناسی بالینی به تأثیرات مثبت معنویت و مذهب در فرایند درمانهای روانشناختی اشاره کرد و گفت: من از سالهای اولیهای که شروع به کار در حوزه روانشناسی کردم متوجه شدم که بعد معنوی انسانها نه تنها بهعنوان یک مسأله شخصی، بلکه بهعنوان یک بعد اساسی در سلامت روان باید در نظر گرفته شود چرا که اگر فردی به معنویت اعتقاد داشته باشد، میتواند با مشکلات روحی و روانی خود بهتر کنار بیاید.
جان بزرگی ادامه داد: در بسیاری از مطالعات علمی، معنویت و مذهب بهعنوان یک عامل مؤثر در بهبود مشکلات روانشناختی و کاهش اضطراب و بیماریهای روحی شناخته شدهاند. این مباحث در پژوهشهای بینالمللی، بهویژه در غرب بهطور گستردهای مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین در دنیای امروز، پژوهشها نشان میدهند که مسائل معنوی و مذهبی نه تنها در روانشناسی، بلکه در سایر علوم نیز جایگاه ویژهای پیدا کردهاند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به کنگرهای که در سال 2016 در ژاپن برای معرفی درمانهای معنوی برگزار شد، اشاره کرد و تصریح کرد: در این کنگره با پژوهشگران و متخصصان از کشورهای مختلف دیدار کردم و متوجه شدم که در بسیاری از نقاط جهان، بحث روانشناسی معنوی و تأثیر آن بر درمانهای روانشناختی در حال گسترش است و همینطور باید گفت که این مباحث در کشورهایی مانند ژاپن، استرالیا و حتی کشورهای غربی در حال انجام است.
عضو هیئتعلمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در حالی که در کشورهای دیگر پژوهشهای فراوانی در زمینه ارتباط روانشناسی و معنویت انجام شده است ولی ما در ایران هنوز نتوانستهایم این مباحث را بهطور گسترده در سیستم آموزشی و درمانی خود بگنجانیم. امیدوارم که در آینده، روانشناسی معنوی در ایران جایگاه واقعی خود را پیدا کند و بهعنوان یکی از ارکان مهم در درمان مشکلات روانشناختی شناخته شود. استادی در آمریکا به من میگفت که در درمانهای شناختی رفتاری که بهویژه برای مسلمانان کاربرد دارد، هر جلسه درمان را با یک آیه از قرآن تطبیق دادهاست و از این طریق به بیمار کمک میکند که نیت و هدفهایش را تحلیل کند. این روش در درمانهای روانشناختی اثربخشی بالایی داشته است.
ارتباط آیات با مفاهیم روانشناختی
جانبزرگی به تحلیل برخی از آیات قرآن کریم و ارتباط آن با مفاهیم روانشناختی پرداخت و بیان کرد: این آیات میتوانند بهطور چشمگیری به رواندرمانگران در تحلیل و درمان مشکلات روانی کمک کنند. مثلا در تحلیل آیات سوره «توحید»، خداوند معادلات ذهنی مسلمانان را بهطور روانشناختی و اخلاقی بررسی میکند و در قرآن کریم بهطور واضح اشاره شده است که وقتی فردی عمل بدی انجام میدهد، در واقع بیشترین آسیب را به خود وارد میکند. این بهطور روانشناختی به معنای وجود یک نوع ضربه اخلاقی است که باعث ایجاد احساس گناه و نارضایتی در فرد میشود.
وی همچنین به تأثیرات روانی جنگها و رفتارهای خشونتآمیز اشاره کرد و ادامه داد: از جمله این تاثیرات روانی جنگ این است که مثلا سربازان آمریکایی پس از جنگ عراق دچار مشکلات روانی شدید شدند. آنها همواره از این که جان انسانهای بیگناه را گرفتهاند، احساس گناه میکردند؛ این بررسیها نشان داد که درمانهای معنوی میتوانند به این افراد کمک کنند تا با احساس گناه و آسیبهای روانی خود کنار بیایند.
معنویت و مذهب نباید بهعنوان دو حوزه جداگانه در نظر گرفته شوند
این متخصص روانشناسی بالینی به یکی از مباحث مهم روانشناسی معنوی اشاره و در ادامه بیان کرد: بسیاری از پژوهشگران غربی به این نتیجه رسیدهاند که معنویت و مذهب نباید بهعنوان دو حوزه جداگانه در نظر گرفته شوند. همچنین در گذشته، برخی معتقد بودند که معنویت باید از مذهب جدا باشد و مفهوم معنویت سکولار ایجاد شده بود اما امروزه به این نتیجه رسیدهاند که معنویت بدون مذهب نمیتواند بهطور کامل به نیازهای روحی انسانها پاسخ دهد؛ اریکسون، روانشناس مشهور معتقد بود هویت فردی بدون وجود یک ایدئولوژی مناسب غیرممکن است و ایدئولوژی یا مذهب میتواند به فرد کمک کند تا هویت خود را پیدا کند و معنای زندگیاش را درک کند و این اهمیت ایدئولوژی را میرساند.
جانبزرگی در ادامه درخصوص پژوهشهای جدید در زمینه روانشناسی معنوی گفت: در سالهای اخیر، روانشناسی معنوی در سطح بینالمللی رشد فراوانی داشته است و پژوهشهایی در زمینه تأثیر مذهب و معنویت بر روانشناسی انجام شده است. برخی از این پژوهشها در کشورهای غربی نشان میدهند که معنویت میتواند بهطور جدی در درمان اختلالات روانشناختی مؤثر باشد. در واقع، در برخی از کشورها، درمانهای معنوی بهعنوان یک روش درمانی اصلی شناخته شدهاند و نتایج بسیار مثبتی از آن بهدست آمده است.
عضو هیئتعلمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه همچنین به چالشهای فرهنگی و اجتماعی موجود در ایران در زمینه روانشناسی معنوی اشاره و تصریح کرد: در ایران، علیرغم پیشرفتهای علمی در زمینه روانشناسی، هنوز جایگاه معنویت در درمانهای روانشناختی بهطور کامل شناخته نشده است اما در کشورهای دیگر، روانشناسی معنوی بهعنوان یک شاخه مستقل و علمی در حال گسترش است در حالی که متاسفانه در ایران هنوز این زمینه به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است. بهطور کلی، روانشناسی معنوی میتواند بهعنوان یک ابزار مؤثر در درمان اختلالات روانشناختی در ایران معرفی شود. امیدوارم که در آینده، این شاخه علمی در کشور ما گسترش یابد و بهطور جدی در فرآیندهای درمانی مورد استفاده قرار گیرد.
نقش معنویت در درمان مشکلات روانشناختی
این متخصص روانشناسی بالینی اظهار کرد: معنویت میتواند در درمان مشکلات روانشناختی نقش مهمی ایفا کند. زمانی که نیت و هدف فرد در روند درمان بهخوبی تنظیم میشود، نتیجه مطلوبتری حاصل میشود. همچنین هر عملی که انسان انجام میدهد باید بر اساس نیت و هدف مشخصی باشد. این تنظیم میتواند منجر به حال بهتر و رسیدن به وضعیت روانی مثبتتر شود؛ معنویت در این راستا میتواند بهعنوان ابزاری برای ارتقاء کیفیت زندگی و رسیدن به تعادل روانی استفاده شود؛ بهویژه در شرایطی که افراد درگیر مشکلات روانشناختی مانند اضطراب، افسردگی و استرسهای زندگی هستند، استفاده از این نوع درمان میتواند اثربخش باشد. در درمان معنوی، فرد باید بتواند درک درستی از نیت و هدف خود داشته باشد و این دو عنصر باید بهطور هماهنگ با هم عمل کنند. در این صورت، نتیجه نهایی درمان میتواند به بازسازی روانی و احیای فرد منتهی خواهد شد.
جانبزرگی با تاکید بر این که در این نوع درمان نیت فرد باید همسو با هدف وی باشد، تصریح کرد: در این نوع درمان، نیت فرد باید همسو با هدف او باشد تا عملها بهدرستی انجام شوند. زمانی که نیت و هدف فرد با هم هماهنگ نباشد، درمان معنوی نمیتواند بهطور کامل اثرگذار باشد. به عنوان مثال، وقتی فردی قصد انجام کاری را دارد ولی هدفش با نیت او تناقض دارد، این امر میتواند به ایجاد احساسات منفی مانند عذاب وجدان و اضطراب منجر شود. همچنین در درمان معنوی، انسان باید همواره به سمت عملی حرکت کند که از نظر معنوی بهترین انتخاب وی است؛ این انتخاب نه تنها باید از نظر روانشناختی سالم باشد بلکه باید با ارزشهای فرد همخوانی داشته باشد.
وی با بیان این که یکی از مشکلات اصلی در این حوزه، عدم توجه به تنظیم نیت و هدف در فرآیند درمان است و این از چالشهای درمان معنوی در جوامع مختلف است، بیان کرد: در بسیاری از جوامع، معنویت بهدرستی در فرآیندهای درمانی لحاظ نمیشود و این میتواند باعث عدم اثربخشی درمانها شود البته عقل فطری هر فرد بهطور طبیعی درک درستی از درست و غلط دارد و این درک به انسان کمک میکند تا در مسیر صحیح زندگی حرکت کند چرا که اگر انسانها بتوانند از این عقل فطری بهرهبرداری کنند، میتوانند به معنای واقعی زندگی خود را تنظیم کرده و از مشکلات روانشناختی رهایی یابند.
این متخصص روانشناسی بالینی در ادامه به بیان تفاوتهای موجود میان عقل و هیجان در این فرآیند پرداخت و ادامه داد: نظامهای شناختی ما باید بهطور هماهنگ با یکدیگر عمل کنند. به عبارت دیگر، ما نمیتوانیم تصمیمگیریهای خود را صرفاً بر اساس هیجان اتخاذ کنیم؛ بلکه باید به عقل و سیستمهای فطری خود تکیه کنیم تا بتوانیم تصمیمات سالمتری بگیریم. در درمان معنوی ما بهدنبال این هستیم که سیستمهای ادراکی فرد را پاکسازی کنیم و او را از تجربیات منفی و خاطرات آسیبزای گذشته آزاد سازیم و این فرآیند درمانی شامل پنج مرحله است که بهطور تدریجی فرد را از مشکلات روانشناختی رهایی میدهد و در نهایت او را به زندگی بهتر هدایت میکند.
جانبزرگی در ادامه بر اهمیت درمان معنوی تاکید و گفت: درمان معنوی یکی از بهترین روشها برای کمک به افراد در مسیر بهبود وضعیت روانی و رسیدن به یک زندگی بهتر است. این نوع درمان به افراد کمک میکند، که بهطور عمیقتری به خود و جهان پیرامونشان نگاه کنند و به معنای زندگی پی ببرند. زمانی که فرد در معرض شرایط خاص قرار میگیرد، میتواند تحت تاثیر سیستمهای غیر عقلانی و احساسی قرار گیرد. این شرایط گاهی موجب میشود که فرد در مسیر اشتباه قرار گیرد و به همین دلیل، نیاز به درمان و راهنمایی متخصصان احساس میشود.
معنویت در درمان؛ فراتر از یک تجربه روحی
وی ادامه داد: معنویت در درمان نه تنها یک فرآیند روحی است، بلکه به نوعی از شناخت عمیق به زندگی و دنیا مرتبط میشود. معنویت به فرد این امکان را میدهد که زندگی را با یک دیدگاه جدید و پر از امید و هدف نگاه کند. انسانها میتوانند با ارتباط با یک نیروی برتر یا معنای بالاتر، مسیرهای سخت زندگی را آسانتر طی کنند.انسانها باید در انتخابهای خود، نه تنها به عقل خود تکیه کنند، بلکه باید به سیستم معنوی و احساسی خود نیز توجه داشته باشند. زمانی که انسانها در مسیر معنویت و عقل حرکت میکنند، میتوانند تصمیمات عاقلانهای اتخاذ کنند که در نهایت به سلامتی و بهبود روانیشان منجر شود.
این متخصص روانشناسی بالینی با تاکید بر اهمیت فعالسازی «نظام تشخیص درونی»، بیان کرد: فرد باید قادر باشد، در هر موقعیت تشخیص دهد که چه عملی صحیح است؛ این توانایی، نیازمند یک سیستم روانشناختی سالم و پرورشیافته است. البته بسیاری از افراد حتی در بدترین شرایط اگر از یک نیروی معنوی برخوردار باشند، قادر به بازگشت به وضعیت عادی خود هستند. همچنین کسانی که در مراحل درمان با مسائل معنوی و فلسفی روبهرو میشوند، بهطور معمول جبرانکنندهتر و مقاومتر از کسانی هستند که تنها به درمانهای روانشناختی محدود میشوند؛ افراد آسیبدیده یا کسانی که در شرایط زندان و انزوای شدید قرار دارند، اغلب سیستمهای روانشناختیشان آسیب میبیند و در این شرایط، انسانها اغلب قادر به تشخیص درست از غلط نیستند و به همین دلیل نیاز به یک فرآیند درمانی عمیقتر و پیچیدهتر دارند.
جانبزرگی در پایان تاکید کرد: بنده پس از بازگشت به ایران، پیشنهاد تأسیس انجمن روانشناسی اسلامی را مطرح کردم و در نهایت این انجمن تأسیس شد؛ این انجمن که اکنون از آن بهعنوان یکی از مراکز علمی معتبر در زمینه روانشناسی اسلامی یاد میشود، خوشبختانه نقش مهمی در توسعه این حوزه در ایران ایفا کرده است و امیدواریم شاهد پیشرفت هر چه بیشتر علم روانشناسی در کشور باشیم.
انتهای پیام
