یادداشت
خودشناسی در نهج‌البلاغه؛ از معرفت‌النفس تا معرفت‌الرب
امام علی(ع) در خطبه ۱۰۳ نهج‌البلاغه بیان می‌کنند که خودشناسی بدون خداوندشناسی ناقص است، عزت نفس واقعی با آزادی از تعلقات دنیایی محقق می‌شود و این مسیر، نیازمند مجاهده دائمی (جهاد اکبر) است.
امام علی(ع) در خطبه 103 نهج‌البلاغه، خودشناسی را پایه‌ای برای خداشناسی معرفی می‌کند. این مفهوم برگرفته از حدیث قدسی «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» است. در این خصوص رقیه قهرمانی نیک، مدرس دانشگاه و پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛امام علی(ع) در خطبه ۱۰۳ نهج‌البلاغه به بیان مطالبی می‌پردازند که نکاتی کلیدی هستند:
نفس به مثابه امانت الهی: انسان باید بداند که نفس او «مملوک» (دارایی خدا) است، نه مال خودش. این نگاه، مانع از تکبر می‌شود.
خودفریبی: امام هشدار می‌دهد که جهل به نفس، انسان را به توجیه گناهان می‌کشاند (مثل کسی که هوس‌هایش را «طبیعت بشری» می‌خواند).
مراتب نفس: اشاره به سیر تکاملی نفس از اماره (فرمانده به شر) تا لوامه (سرزنش‌گر) و مطمئنه (آرام‌یافته) دارد که در آیات قرآن نیز آمده است.
امام علی(ع) می‌فرماید: «مَنْ کَانَ لِنَفْسِهِ مُتَّهِمًا، لَمْ یَأْمَنِ الْخِدَاعَ مِنْهَا»؛ هر که به نفس خود سوءظن نداشته باشد، از فریب آن در امان نیست. که این جمله، ضرورت مراقبت دائمی از نفس را نشان می‌دهد و عزت نفس را مقوله‌ای الهی _ اخلاقی تعریف می‌کند، نه صرفاً اعتماد به نفس روان‌شناختی.
عزت نفس در نهج‌البلاغه نشئت‌گرفته از بندگی خدا، همراه با تواضع و دوری از تکبر است و ثبات دارد (زیرا وابسته به خداست)، اما عزت‌نفس در روان‌شناسی مدرن نشئت‌گرفته از موفقیت‌های فردی و ناپایدار است و گاه منجر به خود برتربینی می‌شود و وابسته به شرایط بیرونی است.
عزت برگرفته از غیرخدا ذلت است: امام علی(ع) در خطبه ۱۵۴ می‌فرمایند: «مَنْ تَعَزَّزَ بِغَیْرِ اللّهِ، أَذَلَّهُ اللّهُ»؛ هر که به غیر خدا تکیه کند، خدا او را خوار می‌کند).
موانع عزت نفس از نگاه امام علی(ع)
در خطبه ۱۰۳ نهج‌البلاغه، این عوامل به‌عنوان سقوط‌دهنده‌های کرامت انسانی معرفی شده‌اند:
طمع: بردگی در برابر مال و مقام.
ترس از غیرخدا: مانند ترس از مرگ یا فقر که انسان را به ذلت می‌کشاند.
پیروی کورکورانه از دیگران: امام(ع) این را ناشی از «جهل به ارزش خود» می‌داند.
براساس خطبه ۱۰۳ و سایر سخنان امام علی(ع) راهکارهای عملی برای تقویت عزت نفس عبارتند از :
اصلاح رابطه با خدا: توکل و ایمان به وعده‌های الهی که بزرگ‌ترین منشأ عزت است.
پرورش عقل عملی: امام علی(ع) می‌فرمایند: «العقلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَاکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ»؛ عقل آن است که خدا را با آن بپرستی و بهشت را به دست آوری.
اجتماع‌گریزی انتخابی: دوری از مجالس پوچ و همنشینی با اهل فضیلت (مطابق خطبه ۱۰۳: «مُجَالَسَهُ الْأَخْیَارِ تُنْبِتُ الْخَیْرَ».
امام علی(ع) هشدار می‌دهند که وابستگی به تحسین دیگران عزت را نابود می‌کند. عزت نفس در مدیریت، به معنای پاسخگویی بدون ترس است (مطابق نامه ۵۳ به مالک اشتر) و خطبه ۱۰۳ با نکوهش «حُبُّ الدُّنْیَا»، الگویی برای اقتصاد مقاومتی مبتنی بر قناعت ارائه می‌دهد.
امام علی(ع) در خطبه ۱۰۳ نهج‌البلاغه بیان می‌کنند:
خودشناسی بدون خداوندشناسی ناقص است.
عزت نفس واقعی با آزادی از تعلقات دنیایی محقق می‌شود.
این مسیر، نیازمند مجاهده دائمی (جهاد اکبر) است. «النَّاسُ نِیَامٌ، فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا»؛ مردم در خوابند، وقتی می‌میرند بیدار می‌شوند).
این آموزه‌ها می‌تواند مبنای نظام تربیتی دینی قرار گیرد که هم به رشد فردی و هم به تحول اجتماعی منجر شود.
