هجرتی تمدنساز؛ احیای حوزه علمیه مشهد با حضور آیتالله العظمی میلانی
حجتالاسلاموالمسلمین علی خیاط با تأکید بر پیشینه کهن حوزه علمیه مشهد گفت: این حوزه در دوره معاصر، با هجرت آگاهانه و احیای عالمانه آیتالله العظمی سیدمحمدهادی میلانی(ره) از نجف به مشهد، از رکود نسبی خارج شد و بار دیگر به یکی از کانونهای اثرگذار فقاهت، مرجعیت و مسئولیت اجتماعی در جهان تشیع تبدیل گردید.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجتالاسلاموالمسلمین علی خیاط، مدیر حوزه علمیه خراسان، شامگاه ۴ دیماه، در اختتامیه کنگره بزرگداشت پنجاهمین سال رحلت آیتالله العظمی سیدمحمدهادی میلانی(ره) که در تالار شیخ طبرسی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد، اظهار کرد: حوزه علمیه خراسان از سدههای نخستین اسلامی، به واسطه موقعیت جغرافیایی، تنوع قومی و پیوند عمیق با مراکز علمی عراق و حجاز، به یکی از مهمترین بسترهای تولید، انتقال و تعمیق معارف اسلامی، بهویژه معارف شیعی، تبدیل شده است.
وی افزود: برخلاف تصور رایج که شکلگیری نهاد حوزههای علمیه را به قرون متأخر نسبت میدهد، خراسان در قرن دوم هجری شاهد حضور عالمان برجسته، شبکههای حدیثی و شکلگیری هستههای آموزشی منظم بوده است.
خیاط با بیان یکی از نخستین و مؤثرترین چهرههای علمی تشیع در خراسان، ابومحمد فضل بن شاذان نیشابوری، خاطرنشان کرد: ایشان فقیه، متکلم و محدث برجسته امامی بود که از اصحاب امام جواد و امام هادی(ع) بهشمار میرود و در عصر امام حسن عسکری(ع) از معتبرترین عالمان امامیه در خراسان به شمار میآمد. آثار پرشمار وی در حوزههای فقه، کلام، امامت و رد فرقهها که تا ۱۸۰ اثر برای او برشمرده شده، نشاندهنده شکلگیری یک نظام فکری و آموزشی منسجم در خراسان است.
مدیر حوزه علمیه خراسان ادامه داد: نیشابور در آن دوره، بهمثابه یک کانون فعال علمی شیعی عمل میکرد و اگرچه هنوز مدرسه به معنای نهادی متأخر وجود نداشت، اما حلقههای درس، مجالس روایت، مناظرات علمی و شبکه استاد ـ شاگردی، کارکردی کاملاً مشابه نهاد حوزههای علمیه امروز داشتند.
وی با اشاره به قرون چهارم و پنجم هجری گفت: همزمان با تثبیت غیبت کبری، خراسان همچنان یکی از پایگاههای مهم حدیث امامی باقی ماند و شهرهایی چون نیشابور، طوس و بیهق، میزبان عالمان برجسته شیعه و سنی بودند. گفتوگوی علمی و تعامل معرفتی میان این دو جریان در این منطقه جریان داشت و از دل همین فضا، شخصیتهایی چون شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی(ره)، بنیانگذار حوزه پرافتخار نجف، برخاستند. هرچند شیخ طوسی در ۲۴ سالگی به بغداد مهاجرت کرد، اما ریشههای علمی او در همین مجامع علمی خراسان شکل گرفته بود.
خیاط افزود: با گسترش تدریجی زیارت حضرت امام رضا(ع) و تثبیت جایگاه مشهد بهعنوان شهر زیارتی، از قرون ششم و هفتم هجری به بعد، مدارس علمیه بهصورت نهادی آشکار در این شهر شکل گرفتند. جریان علمآموزی در جوار حرم مطهر رضوی در منابع تاریخی متعدد ثبت شده و بسیاری از علما، مباحث علمی خود را در کنار این حرم نورانی تدریس یا تألیف کردهاند. گزارشهایی وجود دارد که نشان میدهد حتی ابن عساکر، محدث و مورخ برجسته، در حرم مطهر رضوی به نقل حدیث پرداخته است.
وی ادامه داد: حرم مطهر رضوی همواره محل برگزاری کرسیهای درس و رفتوآمد عالمان و دانشمندان بوده و در سفرنامهها نیز به وجود مدارس در جوار حرم اشاره شده است. این روند در دورههای بعد، بهویژه عصر تیموری و صفوی، تقویت شد و مشهد بهتدریج به یکی از مراکز اصلی آموزش علوم دینی در شرق جهان اسلام تبدیل گردید.
مدیر حوزه علمیه خراسان با بیان اینکه این حوزه در طول بیش از هزار سال حیات خود فراز و فرودهای فراوانی را تجربه کرده است، گفت: حوزه علمیه خراسان در شکلگیری و تعمیق مکاتب مختلف فقهی، فلسفی و کلامی نقشآفرین بوده و ستارگان درخشانی را به آسمان دانش دینی تقدیم کرده است.
وی تصریح کرد: نقطه عطف تاریخ معاصر حوزه علمیه مشهد بدون تردید با نام آیتالله العظمی سیدمحمدهادی میلانی(ره) گره خورده است. هجرت آگاهانه و مسئولانه ایشان از نجف به مشهد در دهه ۱۳۳۰ شمسی، صرفاً یک جابهجایی جغرافیایی نبود، بلکه تصمیمی تمدنی و نهادی با آثار عمیق و ماندگار بهشمار میرفت.
خیاط افزود: پاسداشت آیتالله میلانی، صرفاً بزرگداشت یک شخصیت علمی نیست، بلکه تجلیل از معنویت، اخلاق، دانش، فضیلت، فقاهت و حکمت است. ایشان با انتقال سنت ریشهدار فقاهت نجف به مشهد، حوزه علمیه این شهر را از وضعیت رکود نسبی خارج کرد و با تأکید بر فقه استدلالی، اصول عمیق، تربیت شاگردان تراز اول و استقلال حوزه از قدرتهای سیاسی، حوزه مشهد را در تراز مرجعیت شیعه قرار داد.
وی بیان کرد: آیتالله میلانی به نقش اجتماعی و سیاسی فقیه باور داشت و حوزه را نهادی منزوی نمیدانست. حضور فعال در مسائل کلان جامعه، دفاع از حقوق مردم و ایستادگی در برابر انحرافات فکری و سیاسی از ویژگیهای برجسته علمی و عملی ایشان بود و بسیاری از اندیشمندان معاصر، حوزه مشهد امروز را مرهون این احیای عالمانه میدانند.
مدیر حوزه علمیه خراسان با اشاره به توجه آیتالله میلانی به نقش بانوان گفت: از ابعاد روشناندیشی و درک درست زمانه در حیات ایشان، توجه ویژه به نقش بانوان در فرهنگ دینی، تربیت نسل و تحکیم خانواده بود. ایشان با درک خلأ موجود و مقابله با تلاش رژیم ستمشاهی در ترویج فرهنگ غربی، زمینه شکلگیری هستههای اولیه حوزه علمیه بانوان را فراهم کردند؛ اقدامی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از سوی رهبر معظم انقلاب بهعنوان «پدیدهای مبارک» مورد تأکید قرار گرفت.
وی ادامه داد: یکی از ابعاد کمتر تحلیلشده اما بسیار تعیینکننده در شخصیت آیتالله میلانی، نگاه انقلابی، جریانساز و مسئولانه ایشان به فقه و مرجعیت شیعه بود. ایشان معتقد بود فقیه جامعالشرایط، افزون بر مرجعیت علمی، مسئولیت اجتماعی و تاریخی در قبال سرنوشت امت اسلامی دارد و فقه باید در برابر استبداد، ظلم، تحقیر دین و تضعیف هویت اسلامی، نقشی فعال و روشنگر ایفا کند.
خیاط افزود: این نگرش موجب شد حوزه علمیه مشهد در دهههای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، به یکی از کانونهای مهم آگاهی سیاسی، مبارزه فکری با نظام سلطه و پرورش روحیه مسئولیتپذیری اجتماعی در میان طلاب تبدیل شود. مواضع صریح آیتالله میلانی در حمایت از نهضت امام خمینی(ره)، دفاع از مرجعیت و نقد ساختار قدرت، نشاندهنده این واقعیت است که ایشان حوزه را وجدان بیدار جامعه میدانست.
وی با اشاره به تربیت شاگردان برجسته در مکتب علمی آیتالله میلانی گفت: در همین بستر فکری، شاگردانی جریانساز و تاریخساز پرورش یافتند که برجستهترین آنان، رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیتالله العظمی سیدعلی خامنهای هستند. تأثیر این تربیت را میتوان در پیوند عمیق میان فقاهت، اندیشه سیاسی اسلام، دغدغه عدالت اجتماعی و نگاه تمدنی ایشان به آینده امت اسلامی مشاهده کرد.
مدیر حوزه علمیه خراسان در پایان با قدردانی از دستاندرکاران برگزاری کنگره اظهار کرد: این کنگره توانست پس از گذشت ۵۰ سال از رحلت ملکوتی آیتالله العظمی میلانی، بخش اندکی از ظرفیتهای علمی، فکری، سیاسی و اجتماعی ایشان را بازخوانی و نام و یاد آن فقیه بزرگ را در اذهان زنده کند. وی از رهبر معظم انقلاب اسلامی بهدلیل اهتمام ویژه به این کنگره و پیام روشنگرانه ایشان، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مراجع عظام، علما، اساتید، پژوهشگران، میهمانان داخلی و خارجی، اصحاب رسانه و تمامی عوامل اجرایی قدردانی کرد و ابراز امیدواری نمود این حرکت علمی، آغازی برای شناخت عمیقتر و پژوهشهای جدیتر درباره حوزههای علمیه، بهویژه حوزه کهن خراسان باشد.
در ادامه آیتالله سیداحمد حسینی خراسانی، عضو فقهای شورای نگهبان، اظهار کرد: پیرامون شخصیت برجسته و مجتهد سترگ، حضرت آیتالله العظمی سیدمحمدهادی میلانی(ره)، مطالب ارزشمند و مفیدی بیان شد اما جامعترین و کاملترین ترسیم از جایگاه علمی و فقهی ایشان را رهبر معظم انقلاب ارائه کردند که چهرهای روشن و برجسته از این فقیه بزرگ را به نمایش گذاشت.
وی با اشاره به مسئله خطابات قانونی، افزود: این عنوانی است که در آثار و نوشتههای بزرگان علم اصول در روزگار معاصر مطرح شده و طبیعتاً محل گفتوگو، اختلافنظر و بررسیهای گسترده میان صاحبنظران بوده است. آنگونه که مشهور است، مبدع این اصطلاح اصولی، امام خمینی(ره) بوده و فرزند فاضل ایشان، مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی(ره) نیز این نظریه را در کتاب «تحریرات فیالاصول» مطرح کرده و آن را پاسخگوی بسیاری از مسائل و چالشهای مهم علم اصول و حتی فقه دانسته است.
عضو فقهای شورای نگهبان با تأکید بر دشواری داوری قطعی درباره ابتکار یک نظریه علمی، تصریح کرد: اظهار نظر قطعی در اینگونه موارد مستلزم بررسی دقیق آرا، آثار و اندیشههای فقهای متقدم و متأخر است؛ چراکه چهبسا اندیشمندی صاحبنظر، اما کمتر شناختهشده، پیشتر به این مباحث پرداخته باشد یا در مواردی شاهد همزمانی و توارد فکری میان دو اندیشمند بدون تأثیرپذیری مستقیم از یکدیگر باشیم. از اینرو، تقدم یا تأخر زمانی بهتنهایی معیار کافی برای داوری نهایی نیست.
اهمیت ویژه به دیدگاه آیتالله میلانی(ره) در آثار فقهی در جریان کنگره
حسینی خراسانی ادامه داد: در آثار برخی بزرگان پیش از امام خمینی(ره)، از جمله مرحوم آخوند خراسانی، محقق اصفهانی و مرحوم آیتالله بروجردی(ره)، تعابیری وجود دارد که میتوان از آنها برداشتهایی نزدیک به مفهوم حکم و خطاب قانونی داشت. با این حال، آنچه در این کنگره اهمیت ویژه دارد، دیدگاهی است که در آثار فقهی مطرح شده که این نشست علمی به بزرگداشت مقام او اختصاص یافته است؛ یعنی مرحوم آیتالله میلانی(ره).
وی با اشاره به طرح صریح بحث حکم قانونی و خطاب قانونی در کتاب «الخمس» آیتالله میلانی(ره)، اظهار کرد: این بحث در ذیل مسئله خمس، بهویژه درباره سهم امام(ع) در عصر غیبت، مطرح شده است. پیش از ایشان نیز محقق سبزواری، صاحب «ذخیرهالمعاد»، در این زمینه اظهار نظر کرده و در میان حدود ۱۶ قول مطرحشده در این مسئله فقهی، قائل به سقوط خمسِ سهم امام(ع) در عصر غیبت شده است.
وی درباره نیمی از خمس بهعنوان سهم امام(ع) خاطرنشان کرد: دیدگاههای متعددی در میان فقهای شیعه مطرح بوده است؛ از شیخ مفید و شیخ طوسی گرفته تا سلار دیلمی، محقق سبزواری، صاحب حدائق، صاحب جواهر، شیخ اعظم انصاری و در نهایت آیتالله میلانی. این اقوال شامل سقوط خمس، دفن آن، نگهداری بهعنوان امانت، وصیت برای نسلهای آینده و یا مصرف آن در موارد خاص میشود.
حسینی خراسانی افزود: محقق سبزواری معتقد است برای اثبات وجوب سهم امام(ع) در عصر غیبت، باید به آیه، روایت یا اجماع معتبر استناد کرد. وی آیه خمس را همانند دیگر خطابات و عمومات قرآنی، مختص به مخاطبان حاضر در زمان نزول میداند و آن را قابل تعمیم به عصر غیبت نمیشمارد. درباره اجماع نیز به دلیل احتمال تفاوت حکم میان عصر حضور و عصر غیبت، آن را غیرقابل استناد میداند و روایات این باب را نیز از حیث سند، مخدوش تلقی میکند.
وی ادامه داد: پس از محقق سبزواری، صاحب حدائق و سپس صاحب جواهر به نقد این دیدگاه پرداختند و شیخ اعظم انصاری نیز در کتاب خمس خود، استدلالی نزدیک به دیدگاه صاحب جواهر ارائه کرد، هرچند این استدلال نیز خالی از اشکال و محل مناقشه نیست.
عضو فقهای شورای نگهبان با اشاره به دیدگاه آیتالله میلانی(ره)، تصریح کرد: ایشان آیه غنیمت را مانند سایر عمومات قرآنی، در مقام جعل حکم و قانون میدانند و معتقدند در جعل حکم قانونی، تحقق فعلی مکلف شرط نیست؛ نه حضور، نه بلوغ، نه عقل و نه استطاعت. خطاب قانونی ناظر به هر مکلفی است که در هر زمان، حتی در اعصار آینده، واجد شرایط باشد.
حسینی خراسانی با اشاره به اینکه پرسش اصلی آن است که آیا خطابات قانونی در کلام آیتالله میلانی(ره) از حیث ماهیت با خطابات قانونی مورد نظر امام خمینی(ره) یکسان است یا خیر، توضیح داد: به نظر میرسد با دقت نظر میتوان این دو دیدگاه را به یک معنا بازگرداند اما در هر صورت، نظریه آیتالله میلانی(ره) از نظر اصولی، نظریهای منسجم، مستدل و قابل دفاع است. برای درک عمیقتر این مباحث، مطالعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری، بهویژه شرح مبسوط جلد چهارم، میتواند بسیار راهگشا باشد.
انتهای پیام
