اعتکاف؛ بازگشت آرام اما عمیق جامعه به معنویت با محوریت نسل جوان
مریم معینالاسلام گفت: در سالهای اخیر، آیین اعتکاف از یک سنت محدود عبادی فراتر رفته و به پدیدهای اجتماعی و معنوی با مشارکت گسترده اقشار مختلف، بهویژه نوجوانان و جوانان تبدیل شده است؛ حضوری پررنگ که نشاندهنده پیوند دوباره جامعه با معنویت و شعائر دینی در میانه هیاهوی زندگی معاصر است.
واژه «اعتکاف» از ریشه «عکف» گرفته شده است. اهل لغت برای این ریشه معانی گوناگونی ذکر کردهاند؛ از جمله رویکرد به چیزی همراه با توجه و مواظبت، اقبال به چیزی بدون رویگردانی از آن، محبوس و متوقفکردن، اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت، التزام به یک مکان و اقامت در آن، اقامت و ملازمت همراه با مواظبت و نیز حبس و توقف است.
بر این اساس، اعتکاف در لغت به معنای توقف و اقامت در جایی است؛ اما در اصطلاح، تعریف دقیقتری دارد. امام خمینی(ره) در تعریف اعتکاف میفرمایند: «وَ هُوَ اللَّبَثُ فِی المَسجِدِ بِقَصدِ التَعّبُدِ بِهِ وَ لا یُعتَبَرُ فِیه ضَمُّ قَصدِ عِبادَهٍ اُخری خارِجَهً عَنهُ وَ إِن کانَ هُوَ الأَحوَط»؛ به این معنا که اعتکاف، ماندن در مسجد به قصد عبادت است و قصد عبادت دیگری خارج از آن، در تحقق اعتکاف شرط نیست؛ هرچند احتیاط مستحب آن است که نیت عبادتی دیگر نیز در کنار اصل ماندن در مسجد وجود داشته باشد.
اعتکاف در هر زمانی که انسان بتواند دستکم سه روز در مسجد اقامت داشته باشد، صحیح است؛ با این حال، بهترین زمان آن ماه مبارک رمضان، بهویژه دهه پایانی این ماه دانسته شده است. معتکف باید حداقل سه روز کامل، از طلوع فجر روز اول تا اذان مغرب روز سوم، در حال اعتکاف باقی بماند. دو روز نخست اعتکاف مستحب است و فرد میتواند در این مدت از اعتکاف خارج شود؛ اما اگر دو روز کامل به نیت اعتکاف در مسجد بماند، روزه روز سوم بر او واجب میشود و باید اعتکاف را تا پایان روز سوم ادامه دهد.
اعتکاف، محو خودخواهی در امواج بلند خداگرایی و خدمت به امت اسلامی است؛ بیرون رفتن از خانه خویش و مصممشدن بر حضور در خانه حضرت حق. عبادتی مستحبی، تقربجویانه و داوطلبانه که با رسیدن به روز سوم، رنگ وجوب به خود میگیرد.
در همین خصوص، خبرنگار ایکنای خراسانرضوی گفتوگویی با مریم معینالاسلام، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر حوزه زن و خانواده، انجام داده است که در ادامه میخوانیم؛
ایکنا- اعتکاف چیست و چه جایگاهی در فرهنگ دینی ما دارد؟
اعتکاف یکی از مراسم دینی مهم و مقدس در اسلام است که با پیشینهای طولانی در مساجد برگزار میشود. این آیین، بهویژه در ماههای رجب و رمضان، مورد توجه ویژه مسلمانان قرار دارد و در کشور ما نیز طی سالهای اخیر، همزمان با گسترش فرهنگ دینی، جایگاه خاصی یافته است؛ بهگونهای که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی و با حمایت نظام جمهوری اسلامی، اعتکاف از یک سنت محدود و خاص، به فرهنگی عمومی تبدیل شده است.
پیش از انقلاب، این مراسم عمدتاً در میان اقشار خاصی از جامعه برگزار میشد؛ اما امروز، به برکت نظام جمهوری اسلامی ایران، اعتکاف در سطحی گستردهتر برگزار میشود و میلیونها نفر در سراسر کشور و حتی خارج از مرزها، با پیروی از این فرهنگ معنوی، در این آیین حضور مییابند. این روزها، در سه روز خاص از ماه رجب، یعنی سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم رجب، در بسیاری از مساجد، میلیونها نفر از جمله جوانان، مردان و زنان، برای انجام مراسم اعتکاف گرد هم میآیند.
این استقبال گسترده، بهویژه از سوی نسل جوان، نشاندهنده ارتباط عمیقتر و پررنگتر آنان با معنویات است. برای جوانان، اعتکاف فرصتی برای درنگ، تفکر و بازنگری در مسیر زندگی بهشمار میآید. واژه «اعتکاف» بهمعنای محصور کردن و بستن خود در مکانی مشخص است؛ محدودیتی که فرد بهصورت داوطلبانه و آگاهانه برای خود ایجاد میکند. کسی که تصمیم به شرکت در مراسم اعتکاف میگیرد، در واقع پذیرای نوعی محدودیت در زندگی روزمره خود میشود.
این محدودیتها شامل فاصلهگرفتن از دنیا و تعلقات مادی آن، مانند خانواده، دوستان، کار و حتی برخی نیازهای روزمره است. با نیت اعتکاف، مجموعهای از شرایط و واجبات بر فرد لازم میشود که مهمترین آنها، اقامت سهروزه در مسجد و روزهداری در این مدت است. این احکام، افزون بر جنبههای فقهی و دینی، به انسان فرصت میدهد تا از هیاهوی دنیوی فاصله بگیرد و درباره خود و ارتباطش با خداوند تأمل کند. بهعبارت دیگر، اعتکاف فرصتی طلایی برای تجدیدنظر در سبک زندگی، رفتارها و اهداف انسان است.
اعتکاف در واقع یک فرآیند معنوی است که طی آن، انسان برای مدتی از دنیای پرهیاهوی پیرامون خود فاصله میگیرد. این ایام، بهویژه در دنیای پرمشغله و پراسترس امروز، فرصتی برای سکوت و تمرکز درونی فراهم میکند. در این سه روز، فرد خود را از بسیاری از تعلقات دنیوی، از جمله خانواده، فرزند، دوستان و حتی فناوریهای امروزی مانند تلفن همراه و شبکههای اجتماعی، دور میسازد. هدف از این فاصلهگیری، ایجاد فضایی برای تفکر و تأمل درونی است.
هنگامی که انسان از مزاحمتهای بیرونی فاصله میگیرد، میتواند عمیقتر به خود و زندگیاش بنگرد. این مدت فرصتی مناسب است تا از خود بپرسد آیا در مسیر درستی قرار دارد، آیا تصمیمها و انتخابهایش بهدرستی انجام شدهاند یا نه؛ بهبیان دیگر، اعتکاف میتواند نوعی حسابرسی و بازنگری درونی برای انسان باشد.
به تعبیر امام علی(ع)، انسان باید پیش از آنکه در روز قیامت مورد حسابرسی قرار گیرد، در دنیا به حساب خود رسیدگی کند. هر فرد برای ادامه مسیر زندگی به انرژی و انگیزه نیازمند است. پس از گذراندن یک سال پرفشار و آکنده از تلاش، این سه روز اعتکاف میتواند فرصتی مناسب برای تجدید قوا و بازیابی انرژی باشد. در حقیقت، میتوان اعتکاف را به پمپ بنزین برای خودروها تشبیه کرد؛ همانگونه که خودرو پس از طی مسافتهای طولانی نیازمند سوختگیری است، انسان نیز پس از دورهای طولانی از تلاش و مواجهه با سختیهای زندگی، به فرصتی نیاز دارد تا توان از دسترفته خود را بازیابد و با قدرتی بیشتر مسیر را ادامه دهد.
در این سه روز، فرد میتواند در فضایی آرام و به دور از هرگونه حواسپرتی، تنها با خود و خدای خویش سخن بگوید. این گفتوگو، همراه با درنگ و تأمل در اعمال، عبادات و تصمیمهای گذشته، میتواند انسان را به درکی عمیقتر از نیازهای روحی و معنویاش برساند. بیتردید، این سه روز برای هر فردی که در این مراسم حضور مییابد، سرشار از فرصتهای ارزشمند و بینظیر است.
حضور در اعتکاف تنها بهمنزله استراحت جسمانی نیست، بلکه فرصتی برای تعالی روح، تقرب به خداوند و دریافت نورانیتی است که میتواند مسیر زندگی انسان را روشنتر سازد. این ایام میتوانند به نقطه عطفی در زندگی هر فرد تبدیل شوند؛ زمانی برای تفکر عمیق درباره گذشته، حال و آینده و فرصتی برای اتخاذ تصمیمهایی جدیتر و دقیقتر در مسیر زندگی و سلوک معنوی.
از سوی دیگر، اعتکاف در فرهنگ اسلامی جایگاهی بسیار ویژه دارد و از آن بهعنوان یکی از بهترین راههای اصلاح و بازنگری در زندگی یاد میشود. این آیین به مسلمانان توصیه شده است که دستکم سالی یکبار از این فرصت بهره ببرند و برای مدتی کوتاه، اما سرشار از تأمل و تفکر، به دور از مشغلههای دنیوی، خود را بهطور کامل در اختیار پروردگار قرار دهند. اعتکاف میتواند راهی برای بازگشت به خویشتن و بهسوی خدا باشد؛ بازگشتی که نهتنها آرامش و نزدیکی به خداوند را به همراه دارد، بلکه به انسان کمک میکند در میان چالشهای دنیای امروز، مسیر روشن و درست زندگی را بازشناسد.
ایکنا- امروزه استقبال مردم از مراسم اعتکاف را چطور ارزیابی میکنید؟
تجربههای اخیر نشان داده است که حضور مردم در مراسمهای مذهبی، بهویژه در ایام فاطمیه، با استقبال بینظیری مواجه شده است؛ بهگونهای که بسیاری از افرادی که در این مراسمها حضور داشتهاند، خود نیز از گستردگی این استقبال شگفتزده شدهاند. این حضور چشمگیر به حدی بود که محافل بزرگ و گستردهای شکل گرفت و اطعام و پذیرایی از عزاداران، به رخدادی ویژه و فراتر از تصور تبدیل شد.
امسال در ایام فاطمیه، بهویژه با وجود شرایط سخت و دشوار اقتصادی، میزان اطعام بهطرز شگفتانگیزی افزایش یافت. آنگونه که بهصورت عینی نیز مشاهده شد، مردم در این ایام مشارکت کمنظیری در پذیرایی از عزاداران حضرت فاطمه زهرا(س) داشتند؛ بهنحوی که حجم توزیع غذا به اندازهای بود که حتی برخی از حاضران نمیدانستند با این میزان اطعام چگونه باید برخورد کنند. در این روزها، هیچکس گرسنه نماند و این گستردگی اطعام، بسیاری از عزاداران را به حیرت واداشت و آنان از خود میپرسیدند چگونه میتوان این حجم از غذا را بهدرستی میان جمع تقسیم کرد.
این اتفاق، تنها نمادی از همبستگی، همدلی و دلسوزی مردم در کنار یکدیگر بود؛ همبستگیای که نشان داد حتی در شرایط سخت اقتصادی نیز جامعه از یاد خدا و اهلبیت(ع) غافل نمیماند. افزون بر این حجم گسترده اطعام، حضور مردم در مراسمهای مذهبی نیز بسیار چشمگیر بود. محافل عزاداری و مجالس فاطمیه بهقدری توسعه یافت که برخی از آنها دیگر در قالب جمعهای کوچک نمیگنجید و به اجتماعات بزرگ و فراگیر تبدیل شد که شمار قابل توجهی از مردم را در خود جای میداد.
این تحولات در برگزاری مراسمهای مذهبی، تنها به ایام فاطمیه محدود نمیشود و در سایر مناسبتهای دینی نیز قابل مشاهده است. بهعنوان نمونه، مراسم دهه نخست محرم یا عید غدیر نیز در سالهای اخیر با رشد و گسترش چشمگیری همراه بودهاند. این تغییرات و پیشرفتهای قابل توجه در برگزاری آیینهای مذهبی، نشاندهنده علاقه و دلبستگی عمیق مردم به اهلبیت(ع) و شعائر دینی است؛ علاقهای که هر سال نسبت به سالهای گذشته، با استقبال بیشتری همراه میشود.
این افراد اغلب پیش از اعلام نتایج، تلاش فراوانی میکنند و با دعا و نذر، از خداوند میخواهند نامشان در فهرست پذیرفتهشدگان قرار گیرد. برخی حتی آنچنان با التماس و امید در انتظار میمانند که چشمانتظار بهرهمندی از این فرصت معنوی هستند، اما در نهایت، پذیرفته نشدن برایشان با احساس ناراحتی و حسرت همراه میشود. این واقعیت، بهروشنی نشاندهنده اهمیت ویژهای است که مردم برای این مراسم و فرصتهای معنوی قائلاند و بیانگر میزان تلاش و اشتیاق آنان برای حضور در چنین آیینهایی است.
در مجموع این تجربهها و تحولاتی که امروز در مراسم مذهبی شاهد آن هستیم، از شکلگیری حرکتی گسترده و رو به رشد در جامعه حکایت دارد؛ حرکتی که نهتنها در داخل کشور، بلکه در سطح جهانی نیز قابل مشاهده است. این موضوع، عمق پیوند مردم با باورهای دینیشان را آشکار میسازد و به ما یادآوری میکند که در جهان معاصر نیز همچنان باید به ارزشها و مناسک معنوی توجه جدی و ویژه داشت.
ایکنا_ چه گروههای سنی یا اقشاری بیشتر در اعتکاف شرکت میکنند؟
