چالش‌های سنت قرض‌الحسنه در سیستم بانکی
گروه اقتصاد: متاسفانه در حال حاضر، شرایط قرض‌الحسنه بانکی در کشور شرایط مناسبی نیست و علیرغم تاکیدات فراوان در خصوص استفاده از این سنت پسندیده در تعاملات اقتصادی جامعه اسلامی هنوز بانک‌ها آنطور که باید به آن نپرداخته‌اند.
سالیان متمادی است که سنت پسندیده قرض‌الحسنه به شکلی خود‌جوش و مردمی میان ایرانیان رایج است. با این حال، بر اساس اطلاعات موجود نخستین صندوق قرض‌الحسنه به صورت نهاد مردمی و سازمان‌یافته در سال 1348 و در یکی از مساجد جنوب تهران تأسیس شد. با تصویب و اجرای قانون عملیات بانکداری بدون ربا در سال 1363، قرض‌الحسنه چه در جانب تجهیز منابع و چه در جانب تخصیص منابع به بانک‌ها و سایر مؤسسه‌های پولی و اعتباری راه یافت.
علیرغم استفاده بانک‌ها از عقد قرض‌الحسنه در تجهیز و تخصیص منابع، با این حال چالش‌های مشخصی در این رابطه وجود دارد که باعث شده است در شرایط موجود، قرض‌الحسنه بانکی از جایگاه مناسبی برخوردار نباشد و این خود ضرورت تحول و اصلاح وضع موجود را ضروری می‌نماید. در ادامه به صورت مختصر به برخی از چالش‌های قرض‌الحسنه بانکی اشاره می‌شود.
عدم تفکیک بین قرض‌الحسنه و قرض بدون بهره
ماهیت قرض‌الحسنه با نوعی خیرخواهی همراه است. از این رو ممکن است فردی به فرد دیگری قرض بدهد، اما این قرض به دلیل نداشتن نیّت خیرخواهانه ماهیّتا قرض‌الحسنه نباشد. مهمترین مثال برای این مورد، قرض‌الحسنه جاری بانک‌هاست. هدف بسیاری از افراد از افتتاح حساب جاری، دریافت دست چک و سایر خدمات است که هر چند ربا به حساب نمی‌آید، اما به دلیل نبود نیّت خیرخواهانه، این فعالیت قرض‌الحسنه نمی‌باشد. از این رو لازم است در نظام بانکی بین قرض بدون ربا و قرض‌الحسنه تفاوت قائل شد.
پرداخت جایزه به سپرده‌ها
در حال حاضر بانک‌های کشور به منظور تشویق دارندگان حساب‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز، بر اساس قرعه‌کشی اقدام به پرداخت جایزه به برخی از دارندگان این حساب‌ها می‌نمایند. هر چند این جایزه‌ها مشروط نیست، اما عملا نوعی شرط ضمنی به حساب می‌آید. چرا که اگر بانکی اقدام به انجام قرعه‌کشی نکند، قطعا برخی از سپرده‌گذاران اعتراض خواهند نمود و وجوه خود را از آن بانک بیرون می‌کشند. انجام چنین عملی (دادن جوایز) در قانون عملیات بانکی بدون ربا نیامده است و به نظر می‌رسد با ماهیّت عقد قرض‌الحسنه نیز ناسازگار است. از این رو، پیشنهاد می‌شود یا اساسا پرداخت جایزه متوقف گردد و این دسته از حساب‌ها صرفا ماهیت قرض‌الحسنه یابند و یا اینکه عنوان حساب، قرض بدون ربا باشد و نه قرض‌الحسنه.
استفاده از منابع قرض‌الحسنه جهت فعالیت‌های سود ده
در حال حاضر برخی از بانک‌ها بخشی از وجوه قرض‌الحسنه را جهت استفاده در فعالیت‌های سود ده اقتصادی به کار می‌گیرند. در حالی که مسلما سپرده‌گذاران این وجوه را جهت فعالیت‌های قرض‌الحسنه در اختیار بانک قرار می‌دهند. از این رو، پیشنهاد می‌شود منابع قرض‌الحسنه به طور کامل به فعالیت‌ها قرض‌الحسنه اختصاص یابند.
اعطاء تسهیلات قرض‌الحسنه به کارمندان بانک
در حال حاضر برخی از بانک‌های کشور از منابع قرض‌الحسنه جهت دادن تسهیلات به کارمندان خود استفاده می‌کنند. در این رابطه بر اساس گزارش دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس، در حال حاضر حدود نیمی از وام‌های قرض‌الحسنه برخی بانک‌ها، به وام قرض‌الحسنه رفع نیازهای ضروری کارکنان خود آن بانک‌ها اختصاص می‌یابد. این در حالی است که بعید به نظر می‌رسد نیمی از کارمندان شبکه بانکی از اقشار فقیر و نیازمند جامعه باشند. در این رابطه پیشنهاد می‌شود بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با پیشنهاد آیین‌نامه و یا تدوین دستورالعملی خاص، هر گونه استفاده از منابع قرض الحسنه برای کارکنان بانک ها را ممنوع سازد.
حسین میسمی
منبع: پژوهشکده پولی و بانکی
