پیش‌فرض‌های نظری جهاد علمی و اخلاق علم‌آموزی

عباس تقویان، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در گروه علوم قرآن و حدیث در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با بیان اینکه برای تبیین جایگاه جهاد علمی، باید اول مفهوم آن مشخص شود، گفت: جهاد به طور عام و نوع جهاد علمی به طور خاص با تفکر دینی جایگاه بالایی دارد. مفهوم جهاد یک مفهوم رایج و مشهوری است، ولی از منظر روایات و قرآن کریم، مؤمن باید در لحظات حساس زندگی خودش تمام تلاش خود را به کار بیندازد تا بتواند به آن اهداف مورد نظر برسد، چه در ساحت عبادات و تکالیف و چه در ساحت‌های دیگر اجتماعی باشد، فرقی نمی‌کند.

وی افزود: ما در قرآن کریم می‌بینیم که مفهوم جهاد در اشکال گوناگونی به کار برده شده، از جمله در سوره مبارکه حج، خداوند متعال می‌فرماید: «وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ»(حج/78)، یعنی همه توان خودتان و همه جد و جهد و توانایی خودتان را برای پیشبرد مباحث الهی به کار بیندازید و اینکه گفته شده حق جهاد، یعنی آن چه که در توانتان هست. یک زمانی هست که انسان کاری را انجام می‌دهد اما به‌طور معمولی و با امکاناتی که به طور طبیعی فراهم شده کار را انجام می‌دهد، اما یک زمانی هست که همه توانایی خودش را به کار می‌اندازد برای تأمین اسباب‌ها و ابزارهای آن عمل هم نهایت تلاش خود را می‌کند و هر آن چه که دارد را در طبق اخلاص می‌گذارد، ما این را جهاد می‌گویم و وقتی می‌گویم علمی، طبعاً با یک نوع خاصی از جهاد مواجه هستیم، به هر حال در زمانی که شرایط مجاهده و قتال فی سبیل الله وجود ندارد و می‌باید از ابزار دیگری برای پیشبرد اهداف دینی استفاده کرد، طبعاً ما موظف هستیم که برای مقابله با دشمن و مقابله با کسانی که مانع و سد راه پیشرفت می‌شوند، از هر آنچه که در توانمان است به لحاظ علمی و بینشی استفاده کنیم و مخصوصاً در روزگار ما که مواجه هستیم با سیل گسترده تهاجم فرهنگی و نفوذ بیگانگان، طبعاً این شکل جهاد اهمیت بسیار بیشتری پیدا می‌کند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) اظهار کرد: برای تحقق جهاد علمی طبیعتاً برنامه‌ریزی‌های دقیقی از ناحیه هم افراد و هم مسئولان مورد نیاز است. باید شرایط‌سنجی کامل صورت گیرد و اینکه اولاً ما کادرسازی و نیروسازی خوبی در زمینه‌های علمی داشته باشیم و منظورمان از علم هم طبیعتا تنها علم دین نیست، علم دین لازم هست اما قطعاً کافی نیست، ما باید در همه عرصه‌ها و تخصص‌های مورد نیاز در روزگار خودمان و با توجه به مجهز بودن دشمن به انواع و اقسام علوم، خودمان را مسلح کنیم و حتی اگر شده برای تأمین نیروهای علمی در این حیطه‌ها از افراد خود آن‌ها استفاده کنیم و از امکاناتی که خود آن‌ها دارند یا از محیط‌های علمی که در کشورهای دیگر وجود دارد و خودمان را مجهز کنیم؛ بنابراین مراد ما از علم فقط علم دینی نیست بلکه مراد ما از علم دقیقاً به معنای کل علوم است؛ علوم و تخصص‌های مختلف.

وی با بیان اینکه پیش‌فر‌ض‌های نظری و تئوریک را برای جهاد علمی می‌توان قائل شد، گفت: در ابتدا باید این مطلب به لحاظ اعتقادی برایمان جا بیفتد که جهاد یعنی چه و چه لزوم و ضرورتی دارد؟ و این به وفور در منابع و متون قرآنی و روایی ما وارد شده و مؤمنان به جد دعوت به بکارگیری همه هوش و توان خودشان در مقابله با دشمنان دعوت شده‌اند، از جمله آن آیه مبارکه معروفی که می‌فرماید: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ»(انفال/60) امر صریح قرآن کریم است که آنچه در استطاعت شما هست «مَا اسْتَطَعْتُمْ» را آماده کنید، از همه انواع ابزارها استفاده کنید «مِنْ قُوَّةٍ»، این من قوه نشان‌دهنده آن است که ما در همه عرصه‌ها و به همه اشکال می‌باید خودمان را آماده مقابله و رویارویی در این جهاد مقدس بکنیم.

تقویان ادامه داد: جهاد به مال و جان یک شکل مشخصی از جهاد فی سبیل الله است و طبیعتاً قتال و مجاهده به جان به معنای جنگ صریح و مستقیم با دشمن طبعاً در شرایط خاصی اتفاق می‌افتد و در روزگار ما مقابله با اشکال دیگری هم در حال وقوع است و ما باید در این عرصه‌ها با توجه به امر قرآن کریم که ما را امر می‌کند به اینکه از انواع مختلف ابزارها استفاده کنیم و در برابر هجمه گسترده دشمن آمادگی مقابله داشته باشیم. این به لحاظ پیش‌فرض تئوریک و اعتقادی ما است، اما طبعاً پیش فرض عملی و عملکردی و راهبردی به تعبیر من این است که هر آنچه را که برای یک مقابله گسترده کامل نیاز داریم، باید فراهم کنیم، طبیعتاً این از عهده افراد خارج است. در نظام اسلامی باید دانشگاه‌ها و حوزه‌هایمان در تأمین نیروی انسانی زبده کارآمد عالِم، نهایت تلاش خود را بکار گیرد و به نظرم مهم‌تر از کسب علم، توجه به جنبه‌های اخلاقی و جا انداختن ضرورت مقابله و جهاد علمی است؛ چون ای بسا عالمان فراوانی داریم اما این مطلب که از این علم می‌باید برای مقابله با نفوذ دشمن استفاده شود شاید برای بعضی‌ها کمتر جا افتاده باشد؛ بنابراین در کنار تربیت عالم می‌باید به لحاظ فکری، جوانان و دانشجویان خودمان را طوری تربیت کنیم که به ضرورت مقابله با دشمن و انجام یک جهاد علمی گسترده، آن‌ها را متقاعد کنیم.

ارتباط جهاد علمی و آزاد اندیشی

وی عنوان کرد: آزاد اندیشی با جهاد علمی کاملاً قابل جمع است و من هیچ تناقض و تعارضی نمی‌بینم، اتفاقاً برای انجام یک جهاد علمی می‌باید خودمان را برای دریافت همه آرا و اندیشه‌ها آماده کنیم، یعنی جمود و بست ذهنی به نظرم یکی از موانع و آفاتی است که می‌تواند در جهاد علمی نقش آفت‌‌زای بدی داشته باشد؛ یعنی اگر ما بخواهیم در حقیقت در همه ابعاد به یک مجاهده دست بزنیم طبعاً نیازمند هستیم که از اندیشه‌ها و افکار درست استفاده کنیم و این افکار و اندیشه‌های درست و صحیح به دست نمی‌آید مگر اینکه ما خودمان را در معرض شنیدن و استماع همه اقوال قرار بدهیم و از همه آن‌ها بهترین را انتخاب کنیم، «الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(زمر/18)، این اتباع احسن به نظرم عبارت اخرایی برای جهاد علمی است که با یک بیان ظریف و لطیف، قرآن کریم آن را بیان کرده است.

نظریه‌پردازی همراه با احتیاط در شاخه علوم قرآن و حدیث

این استاد دانشگاه بیان کرد: قطعاً نظریه‌پردازی یکی از مصادیق جهاد علمی است؛ منتهی همان طور که اشاره شد به هرحال نظریه‌پردازی کار سهل و ساده‌ای نیست و از هر کسی هم ساخته نیست، کسانی می‌توانند در عرصه نظریه‌پردازی محکم گام بردارند که مبانی فکری غنی و زیرساخت‌های فکری غنی را داشته باشند و بتوانند از منابع اصلی دین به خوبی استفاده کنند، این کار به هر حال نیاز به ممارست فراوان دارد، در درجه اول این مسئولیت به عهده عالمان بزرگوار ما است، آن‌هایی که در حقیقت روش استنباط آرا و اندیشه‌های دینی را از متون اصلی آن می‌دانند. طبعاً کار سختی است و باید با روش خاص خودش انجام شود، ما نیاز داریم به اینکه با یک رویکرد علمی دقیق تا آنجایی که ممکن است آرا و اندیشه‌ها را به هم نزدیک کنیم که در عرصه طرح مبانی و مسائل دینی به یک نقاط مشترک و اجماع برسیم، طبعاً تشتت آرا و اختلاف آرا می‌تواند یکی از آفات و موانعی باشد که بر سر راه جهاد علمی وجود دارد.

وی گفت: اگر خواسته باشیم روحیه جهاد علمی را در آحاد جامعه ایجاد کنیم، به هر حال این کار احتیاج دارد که در سطوح فرهنگی جامعه روی این قضیه تأکید ویژه‌ای شود، وقتی به اجزا و بخش‌های مختلف علمی جامعه‌‌مان توجه ویژه کنیم، خود به خود این گفتمان علمی را در واقع ترویج کردیم و مخصوصاً بین جوانان و نوجوانان‌مان وقتی که لزوم و ضرورت پرداخت به جنبه‌های علمی در جامعه اسلامی تدوین و بیان شد و وقتی جوان ما دید از رسانه‌ها و تربیون‌های مختلف و از زبان‌های گوناگون به علم عالم و جهاد علمی توجه ویژه می‌شود طبعاً در بلندمدت این فرهنگ ایجاد خواهد شد.

تقویان بیان کرد: به نظرم رفتار ما و رویکرد و توجه مسئولان و نخبگان ما به طرح مسائل علمی در جامعه می‌تواند بهترین تأثیر را روی آحاد و مخصوصاً جوانان ما بگذارد؛ والا صرف گفتن به نظرم به نتیجه نخواهد انجامید، باید در رفتار و سبک حرکت خودمان در جامعه نشان بدهیم که واقعاً به علم عالم توجه می‌کنیم. در جامعه‌ای که به معلمان کشور و اساتید و به نخبگان آن کم‌توجهی شود طبعاً آحاد آن جامعه و جوانان آن جامعه به کسب علم توجهی نخواهند داشت، فکر می‌کنم که باید ما در سیاستگذاری‌های خودمان توجه و التفاط خودمان را به طبقه علمی جامعه نشان بدهیم تا بتوانیم الگوسازی خوبی برای عالمان دانشمندان کنیم و توجه به علم داشته باشیم.

لیلا شرف