چگونگی مواجه جوامع با پدیده جهانی شدن اسلامی

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، در عرصه دین، جهانی‌شدن سؤالات متعدد جدیدی را ایجاد کرده و رویکردهای متفاوتی را برانگیخته است. اگرچه جهانی‌شدن، پدیده‌ای قدیمی محسوب می‌شود اما مفهوم و کارکردهای امروزی آن کاملاً جدید و درواقع مبنای شکل‌گیری دوره جدیدی از تاریخ بشر محسوب می‌شود. واژه جهانی مدت‌ها پیش وجود داشت اما جهانی‌شدن نشانگر دل‌مشغولی امروزی ما به مسائل جهان است.

امروزه تعریف‌های ارائه‌شده از جهانی‌شدن، به معانی «فشردگی جهان»، «وابسته‌تر شدن بخش‌های مختلف جهان»، «ارتباط پیچیده» و ... تنوعی چشمگیر یافته است، باید توجه داشت که جهانی‌شدن یک مفهوم مطلق نیست بلکه فرآیندی است که دارای مفاهیم نسبی بی‌شماری است.

جهانی‌شدن به‌منزله آشکارترین روندها در همگرایی کشورهاست که مهم‌ترین بعد آن، بعد اقتصادی است. این پدیده، مخالفان و موافقان بسیاری دارد، به‌طوری‌که موافقان بر این باورند که جهانی‌شدن، افزایش بهره‌وری را در سطح جهانی به‌دنبال داشته است و مخالفان معتقدند که جهانی‌شدن تنها به نفع کشورهای پیشرفته بوده و فاصله بین کشورهای فقیر و غنی افزایش پیداکرده است.

جهانی‌شدن، اثرگذاری‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بر سطح جوامع انسانی می‌گذارد و کشورهای اسلامی نیز تا حدی از این مهم تأثیر می‌گیرند. تأثیرگذاری این روند بر جوامع بشری به حدی گسترده است که امروز، از کم‌رنگ شدن مرزهای جغرافیایی، تغییر فرهنگ‌ها و آداب‌ورسوم در نقاط مختلف جهان، سخن به میان می‌آید که واکنش منفی جوامع فرهنگی در کشورهای با ساختار ایدئولوژیک برای مقابله با این پدیده نوظهور و تأثیرگذار را برانگیخته است.

جهان اسلام به‌عنوان یک هویت مستقل فرهنگی ـ تاریخی، جهانی‌شدن اقتصادی را پذیرفته است اما در مقابل بر تأثیر این پدیده بر فرهنگ و به‌تبع آن، سیاست و اجتماع خود مقاومت می‌کند و آن را چالشی از جانب غرب برای خود می‌داند هرچند که عده‌ای معتقدند جهانی‌شدن، فرآیندی طبیعی و اجتناب‌ناپذیر در زندگی بشر امروز است و مقاومت در مقابل آن، بی‌فایده است.

یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که در موضوع جهانی‌شدن طرح می‌شود رابطه دین و جهانی‌شدن است. برخی از اندیشمندان سده نوزدهم، بر آن بودند که با گذشت زمان، نقش و تأثیر مفاهیم مختلفی همچون دین، ملیت و قومیت در زندگی اجتماعی کمرنگ شده و یک جامعه جهانی بدون تمایزها و شکاف اجتماعی فرهنگی شکل خواهد گرفت.

امروزه آنچه می‌تواند چالش جدی برای دین باشد ایده خاصی است که برای جهانی‌شدن مطرح‌ شده است. امروزه توسعه سکولاریسم و نظام‌های مبتنی بر آن، ارزش‌های دینی را هم در حوزه‌های اجتماعی هم در حوزه‌های فردی مورد چالش قرار می‌دهد.

اسلام به‌عنوان نظامی دینی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی از آغاز پیدایش خود و بر اساس تعالیم و آموزه‌های قرآن و پیامبر اسلام‌(ص)، آیین و دینی جهانی و برای همه اعصار و برخوردار از جهت‌گیری‌هایی جهانی است. با کنکاشی در آیات قرآن کریم، می‌توان نمونه‌هایی را مشاهده کرد که بر جهانی بودن تعالیم اسلام تأکید داشته و با بهره‌گیری از آن‌ها خصیصه جهانی بودن این آیین، در فلسفه سیاسی آن نهادینه‌ شده است.

آنچه امروزه از آن تحت عنوان فرآیند جهانی‌شدن نام‌برده می‌شود، با وجود نزدیکی و شباهت‌ها ازجمله حذف مرزهای جغرافیایی و سیاسی، با مفهوم جهانی‌شدن از دیدگاه اسلام مطابقت ندارد اما مسلم آن است که اسلام منافاتی با موضوع جهانی‌شدن و جهانی‌سازی ندارد ولی ویژگی‌های جهانی‌شدن از منظر اسلام با ویژگی‌های اصطلاحی امروزی آن متفاوت است. مروری بر مفاد متون دین و فرهنگ دین، ما را به این واقعیت غیرقابل‌انکار روبه‌رو می‌سازد که دین اسلام دینی جهانی است و در تجربه تاریخی خود همواره برای جهانی‌شدن کوشیده است. اسلام مسئله جهانی‌شدن و تشکیل جامعه جهانی و حکومت جهانی را مطرح کرده است.

با توجه به مطالبی که بیان شد راهبردهایی برای رویارویی با پدیده جهانی‌شدن به‌منظور حفظ فرهنگ و هویت اسلامی پیشنهاد می‌شود:

احیا و تقویت فرهنگ والای اسلامی

به نظر می‌رسد جهان اسلام برای مقابله با تبعات منفی جهانی‌شدن بیش از هر چیز باید به اصول و ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی خود تکیه کند. همان‌طور که در طول چند قرن گذشته این اصول و ارزش‌ها رمز جاودانگی و پویایی تمدن اسلامی بوده است در شرایط حساس کنونی نیز به‌منظور احیا و تقویت فرهنگ اسلامی، سرمایه‌گذاری جدی و بیشتری روی آن صورت گیرد. تهاجم فرهنگی زمانی می‌تواند واقع شود که افراد از فرهنگ خودی، بیگانه و بی‌اطلاع باشند یا اینکه فرهنگ ملی خود را نفی کنند؛ بنابراین کار اساسی این است که هر ملتی با فرهنگ خود آشنا و نسبت به آن شناخت کامل داشته باشد. مرحله بعد از شناخت، کاربردی و عملی کردن این فرهنگ و راهکارهای پیاده‌سازی آن در جامعه است. اندیشمندان مسلمان باید مؤلفه ارزشمند فرهنگ خود را به نسل جدید تفهیم و راهکارهای اجرایی شدن ارزش‌ها را در جامعه مشخص کنند.

در جهانی‌شدن و عصر ارتباطات و در جامعه‌ شبکه‌ای، ناگزیر از تعامل با دیگر فرهنگ‌ها و حوزه‌های مختلف معرفتی هستیم. جهانی‌شدن به‌نوعی هم فرصت است هم تهدید. اما کشورهای اسلامی نباید به خاطر ترس از تهدیدهای جهانی‌شدن از فرصت آن‌که نیاز ضروری تمام جوامع برای توسعه است، چشم‌پوشی کنند. ازجمله وسایل ضروری برای ورود فعال و قدرتمند به فرآیند جهانی‌شدن ابزارهای نوین ارتباطی و ماهواره‌ای است.

همگرایی و همکاری بیشتر جوامع اسلامی

همکاری میان مسلمانان مسلماً به توسعه فناوری نوین و گسترش آن کمک خواهد کرد. مسلمانان باید نهادهای مشترک فراملی را در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی تأسیس کنند تا در برابر فشارهای غرب و آمریکا توان ایستادگی داشته باشند و در عرصه جهانی نقش فعال‌تری داشته باشند.

برجسته کردن مشترکات فرهنگی به همگرایی کشورهای اسلامی کمک قابل توجهی خواهد کرد. این امر اگر به‌صورت کارساز پیاده شود موجب به وجود آمدن فرهنگ اسلام قدرتمند در سطح جهان می‌شود که می‌تواند تهاجم فرهنگی غرب را خنثی کند.

در پایان تأکید می‌شود که در حال حاضر خواسته یا ناخواسته، جهان اسلام و سایر جوامع در معرض پدیده جهانی‌شدن قرار دارند و نمی‌توانند فارغ از تأثیرات آن باشند؛ لذا در چنین شرایطی در برخوردی منطقی با این واقعیت، می‌توان از فرصت‌هایی که جهانی‌شدن به‌واسطه فناوری و فضای مجازی در اختیار قرار می‌دهد، استفاده کرده و به ترویج آیین‌های مناسب و مورد پذیرش جامعه اسلامی در مقابل ترویج بنیادگرایی پرداخت و درصدد مقابله با چالش‌های پیش رو از طریق فرهنگ‌سازی مناسب برآمد.

گردآورنده: نگار نقیبی

منابع:
موسوی، س.م و دیگران. (1391). «جهانی‌شدن و کشورهای جهان اسلام، بسترهای همگرایی‌ها و زمینه‌های واگرایی‌ها». فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام. شماره 2. صص: 91-73.
ساداتی نژاد، س.م. و دیگران. (1397). «اسلام و جهانی‌شدن، ترابط یا تباین بررسی دینی پدیده جهانی‌شدن بر اساس رهیافت گفتمان». سیاست- مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی. شماره 2. صص: 392-371.
یونس نوربخش و دیگران. (1389). «جهانی‌شدن و چالش‌های دینی و ملی حاصل از آن». فصلنامه بین‌المللی روابط خارجی،. شماره 3. صص: 71-39.