سجده‌گاه دوستداران خدا از نگاه نهج‌البلاغه

حجت‌الاسلام والمسلمین جواد معین، مدرس جامعةالمصطفی العالميه خراسان، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، درخصوص «دنیا از نگاه نهج‌البلاغه امام علی(ع)»، اظهار کرد: امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، نگاهی کاملاً صحیح و منطقی به دنیا داشته و دنیا را از زاویه‌هایی مختلف بررسی و معرفی کرده است. از مجموع فرمایشات امام(ع) به این نتیجه می‌رسیم که نباید دنیا را کاملاً طرد کرد و آن را نادیده گرفت و نباید چنان غرق آن شد که از آخرت و معاد باز بمانیم؛ در این مطلب به بررسی برخی از سخنان آن حضرت، در این باره می‌پردازیم.

وی ادامه داد: نهج‌البلاغه، در متن خود، دنیا را وسیله‌ای معرفی کرده است که می‌توان از آن برای رسیدن به آخرت و برداشت توشه اخروی استفاده کرد. امام علی(ع) در حکمت 131 در پاسخ به کسی که دنیا را نکوهش و مذمت می‌کرد، می‌فرماید: «مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ وَ مُصَلَّى مَلَائِكَةِ اللَّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْيِ اللَّهِ وَ مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ اكْتَسَبُوا فِيهَا الرَّحْمَةَ وَ رَبِحُوا فِيهَا الْجَنَّةَ؛ دنيا سجده‏‌گاه دوستان خدا، نمازگاه فرشتگان الهى، فرودگاه وحى خدا و جايگاه تجارت دوستان خداست كه در آن رحمت خدا را به دست آوردند و بهشت را سود بردند.»

دنیا، تجارت‌خانه‌ای برای به‌دست آوردن سودهای اخروی

معین تصریح کرد: در این حکمت، دنیا و کارکردهای آن به خوبی بیان شده است و جای شک برای کسی نمی‌گذارد که دنیای حلال، نه تنها نکوهش نشده، بلکه با عبارت‌های زیبایی مانند «مسجد دوستان خدا، نمازخانه ملائکه» معرفی شده و از سوی دیگر می‌فرماید: «این دنیا می‌تواند تجارت‌خانه‌ای باشد، برای به دست آوردن سودهای بهشتی و اخروی.»

مدرس جامعةالمصطفی العالميه خراسان بیان کرد: دنیا، بخودی خود مذمت نشده، بلکه علت اساسی نکوهش دنیا این است که انسان را از آخرت بازداشته و گرفتار خود می‌سازد. حال اگر بتوانیم از این دنیا به نحو شایسته استفاده کنیم، نه تنها زیان نکرده‌، بلکه سود و منفعتی برای آخرت خود آماده کرده‌ایم.

وی بیان کرد: از مجموع این تعبیرات استفاده می‌شود که دنیا موقعیت بسیار مهمی دارد، برای آنان که از آن بهره گیرند؛ هم منزلگاهی است برای تهیه زاد و توشه، هم دانشگاهی است برای دروس اخلاق و موعظه، هم محلی برای عبادت پروردگار و هم تجارت‌خانه‌ای است که انسان با سرمایه عمر وارد آن می‌شود و در برابر این سرمایه می‌تواند، بهترین متاع را که همان قرب پروردگار و رضای او و سعادت جاودان است، فراهم سازد.

معین ادامه داد: در کنار دفاعی که از دنیا گذشت، در جایی دیگر امام علی(ع) به فریبنده بودن دنیا می‌پردازد و انسان‌ها را از فریب خوردن و فریفته شدن، برحذر می‌دارد و هشدار می‌دهد «تَغُرُّ وَ تَضُرُّ وَ تَمُرُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمْ يَرْضَهَا ثَوَاباً لِأَوْلِيَائِهِ وَ لَا عِقَاباً لِأَعْدَائِهِ وَ إِنَّ أَهْلَ الدُّنْيَا كَرَكْبٍ بَيْنَا هُمْ حَلُّوا إِذْ صَاحَ بِهِمْ سَائِقُهُمْ فَارْتَحَلُوا؛ دنيا فريب مى‌‏دهد، زيان مى‌‏رساند و تند مى‌‏گذرد. از اين رو خدا دنيا را پاداش دوستان خود نپسنديد و آن را جايگاه كيفر دشمنان خود قرار نداد و همانا مردم دنيا چون كاروانى باشند كه هنوز بار انداز نكرده كاروان سالار بانگ كوچ سر دهد تا بار بندند و برانند.»

مدرس جامعةالمصطفی العالميه خراسان بیان کرد: دنیا، آدمی را به راحتی فریب می‌دهد و به خود مغرور می‌سازد، به او خسارت و زیان می‌رساند و پس از آن به آرامی می‌گذرد و آدمی را نیز با خود می‌برد. لذا خداوند نخواسته است که اولیایش فریفته این دنیا شوند و از آن سرای ابدی باز مانند، چون این دنیا همانند کاروانی است که به محض رسیدن به مقصد، مدیر کاروان می‌گوید باید برگردیم و این‌گونه است که: «جرس فریاد می‌دارد که بربندید محملها.»

دنیا و تشبیهات

وی ابراز کرد: در نهج‌البلاغه، دنیا به چیزهای مختلفی تشبیه شده که بسیار زیبا و شنیدنی است. مثلاً در جایی می‌فرماید این دنیا، مانند ماری است که وقتی آن را لمس می‌کنیم، بسیار نرم و لطیف است، اما وقتی نیش بزند، انسان را از پای در می‌آورد، بنابراین انسان عاقل به آن نزدیک نمی‌شود، اما انسان جاهل فریب آن را می‌خورد.

معین افزود: در جای دیگر می‌فرماید: «دنیا به مانند یک گذرگاه عبور است نه جایی برای ماندن.» یعنی اینطور نیست که دنیا، به نام کسی سند خورده باشد، هرکسی آمد باید روزی برود. دنیا «مَمَر» هست و فقط در آن رفت‌وآمد می‌شود، اما «مَقَر» نیست که کسی بخواهد در آن تا ابد سکونت کند. در تشبیهی دیگر درباره دنیا آمده است که: «أَهْلُ الدُّنْيَا كَرَكْبٍ يُسَارُ بِهِمْ وَ هُمْ نِيَامٌ؛ اهل دنيا سوارانى در خواب مانده‌‏اند كه آنان را مى‌‏رانند.»

مدرس جامعةالمصطفی العالميه خراسان گفت: البته تشبیهات بسیار زیبای دیگری از امام(ع) و سایر معصومان در کتاب‌های حدیثی، درباره دنیا و قدرت فریبندگی آن نقل شده است، مانند پیامبر(ص) می‌فرمایند: «دنیا، به مانند زندان یک مؤمن است و یا امام علی(ع) که می‌فرماید: «دنیا، مزرعه شر و بدی است.»

میانه‌روی در استفاده از دنیا

وی بیان کرد: اسلام، دین اعتدال و میانه‌روی است، به همین جهت حتی در استفاده از دنیا نیز راه اعتدال را در پیش گرفته است. امام‌علی(ع) در نهج‌البلاغه این نکته را بیان می‌دارد که فقط آن مقداری از دنیا که سهم انسان است، به‌دنبال آن باشد و مابقی دنیا را رها کند. «خُذْ مِنَ الدُّنْيَا مَا أَتَاكَ وَ تَوَلَّ عَمَّا تَوَلَّى عَنْكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِي الطَّلَبِ؛ از دنيا آن مقدار كه به تو مى‏‌رسد، بردار و از آنچه پشت می‌كند، روى بگردان و اگر نمی‌توانى، لااقل در جستجوى دنيای نيكو تلاش كن.»

معین اضافه کرد: یعنی نسبت به آنچه دارید، قانع باشید و به همان مقدار اکتفا کنید، البته به این معنا نیست که انسان تلاش نکند، بلکه منظور این است که به دنبال دنیا بودن، طوری نباشد که به آخرت آسیب برساند و آدمی را از رسیدن به معنویات بازدارد. حضرت در ادامه می‌فرماید اگر به دنبال مال بیشتری از دنیا هستید، حداقل طوری عمل کنید که مرتکب حرامی نشوید و عاقلانه کسب درآمد کنید. لذا در جای دیگر می‌فرماید که مردم در دنيا دو دسته‌‏اند: يكى آن كسی كه در دنيا براى دنيا كار می‌کند و به همین دلیل دنيا او را از آخرتش بازمی‌دارد و ديگرى آن كه در دنيا براى آخرت كار مى‏‌كند و نعمت‌‏هاى دنيا نيز بدون تلاش به او روى مى‌‏آورد.

دنیا در نگاه امام علی(ع)

مدرس جامعةالمصطفی العالميه خراسان گفت: بی‌ارزشی دنیا، از دیدگاه آن حضرت برکسی پوشیده نیست. امام علی(ع) نسبت به دنیا کاملاً بی‌توجه بود و اگر حکومت و خلافت را قبول کرد، تنها به خاطر احقاق حقوق دیگران و اتمام حجت با مردم بود و الا شأن و منزلت حضرتش بیش از آن بود که وقت و سرمایه عمر خود را در این زمینه هزینه کند.

وی اظهار کرد: امام علی(ع) بر این باور است که دنیا، موجودی «حيله‌‏گر، فريبنده و نيرنگ‌‏باز» است که آسایش آن، بسیار کوتاه و بی‌دوام، اما، سختی‌ها و بلاهایش، دائمی و بی‌پایان است. در خطبه‎‌ای زیبا، امام (ع) می‌فرماید: «به خدا سوگند، اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمان‌‏هاست به من دهند، تا خدا را نافرمانى كنم كه پوست جوى را از مورچه‌‏اى ناروا بگيرم، چنين نخواهم كرد و همانا اين دنياى آلوده شما نزد من از برگ جويده شده ملخ پست‏‌تر است.»

معین بیان کرد: در یکی از حکمت‌ها، گویی که حضرت در حال سخن گفتن با دنیاست و آن را از خود دور می‌سازد و آن جمله معروف خود را می‌فرماید که ای دنیا، من سه بار تو را طلاق داده‌ام: «يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا إِلَيْكِ عَنِّي أَبِي تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَيَّ تَشَوَّقْتِ لَا حَانَ حِينُكِ هَيْهَاتَ غُرِّي غَيْرِي لَا حَاجَةَ لِي فِيكِ قَدْ طَلَّقْتُك ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِيهَا فَعَيْشُكِ قَصِيرٌ وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ وَ أَمَلُكِ حَقِيرٌ؛ اى دنيا، اى دنياى حرام از من دور شو، آيا براى من خودنمايى مى‎‏‌كنى يا شيفته من شده‌‏اى تا روزى در دل من جاى گيرى؟ هرگز مبادا! غير مرا بفريب، كه مرا در تو هيچ نيازى نيست، تو را سه طلاقه كرده‌‏ام تا بازگشتى نباشد، دوران زندگانى تو كوتاه، ارزش تو اندک و آرزوى تو پست است، آه از توشه اندک و درازى راه و دورى منزل و عظمت روز قيامت.»