شرح مثنوی علامه جعفری یک دانشنامه علوم تربیتی است

به گزارش ایکنا، مراسم گرامیداشت بیست‌وسومین سالگرد ارتحال علامه محمدتقی جعفری(ره)، شب گذشته، 24 آبان، به همت موسسه تدوین و نشر آثار علامه محمدتقی جعفری و با سخنرانی جمعی از اندیشمندان برگزار شد.

در ادامه مشروح سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین سیدسلمان صفوی، رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن در این نشست را می‌خوانید؛

در این بحث به اهمیت شرح مثنوی مولانا توسط استاد، علامه جعفری اشاره می‌کنم. مثنوی معنوی مولانا مهم‌ترین اثر عرفان اسلامی به زبان هنری است و همین رمز ماندگاری و شهرت مثنوی در شرق و غرب عالم شده است. مثنوی حاوی تعالیم عرفان اسلامی در حوزه‌های نظری و عملی است. به کارگیری زبان هنری؛ یعنی زبان شعر و داستان برای القای تعالیم عرفان اسلامی خصوصیت عمده مثنوی است که آن را از آثار دیگر متمایز کرده است؛ مثلا فصوص‌الحکم در میان مردم شناخته‌شده نیست اما مثنوی به دلیل زبان هنری و معارف متعالی که دارد شناخته‌شده است و امروز در شرق و غرب جهان، مثنوی نماینده اسلام رحمانی است که در مقابل تفکر طالبانی قرار دارد و بدین‌خاطر، مثنوی امروز هم برای انسان و جامعه امروز حامل پیام‌های نو، مؤثر و کارساز است.

شروح متعدد بر مثنوی در هفت سده گذشته

در طول هفتصد سال گذشته، شروح متعددی بر مثنوی نوشته شده که از منظرهای مختلف قابل تقسیم هستند. مثلا از منظر جغرافیایی شروح مثنوی در ایران و شبه قاره و ... را داریم. از حیث کمی نیز شروحی داریم که به صورت جامع است و همه ابیات را دارد؛ مانند بسیاری از شروح و همچنین شروحی که گزیده ابیات را بیان کرده‌اند.

از منظر دیگر نیز شروحی را داریم که از حیث رویکردی متفاوت است. یکی از این‌ها رویکرد عرفانی است که معروف‌ترین رویکرد شروح مثنوی است. همچنین رویکرد ادبی نیز به مثنوی داشته‌ایم؛ مانند شرح دکتر شهیدی و یا شروح فلسفی؛ مانند شرح ملاهادی سبزواری را داشته‌ایم. برخی نیز موضوعی است؛ مانند شرح استاد همایی یا زرین‌کوب. اخیراً هم تفاسیری داریم که به روش کل‌نگر نوشته شده‌اند و به ساختار مثنوی توجه شده است.

چرا شرح مثنوی علامه جعفری مهم است؟

در این سیر تاریخی، تفسیر معنوی علامه جعفری در این بستر حائز اهمیت و ویژگی خاصی است؛ چون تفسیر معنوی علامه جعفری با یک رویکرد تطبیقی نوشته شده است. علامه در تفسیر مثنوی خود کوشش کرده‌اند که تعالیم مثنوی مولانا را در گفتمان با ادبیات امروز جهان قرار دهند و به خصوص به آثار «تولستوی» و «شکسپیر» اشاره کرده‌اند و به برخی آرای دانشمندان علوم ریاضی و فیزیک نیز اشاره داشته‌اند. همین به کارگیری روش مطالعات تطبیقی، اسباب جذابیت بیشتر این متن برای دانشجویان و جوانان شده است.

ویژگی دیگر شرح مثنوی علامه، مسئله انسجام مثنوی معنوی است؛ یکی از مسائلی که در رابطه با مثنوی مولانا طرح شده این است که مخصوصاً مستشرقین گفته‌اند؛ مثنوی فاقد انسجام است. اما علامه معتقد است که مثنوی دارای انسجام است و ابیات در ارتباط با یکدیگر هستند و داستان‌ها در پی القای یک مفهوم کلی قرار دارند و در تفسیر خود نشان داده‌اند که ابیات چطور علی‌رغم پراکندگی ظاهری در یک انسجام معنایی با یکدیگر هستند.

ویژگی سوم شرح مثنوی علامه رویکرد کل‌نگر است. از آن حیث که مثنوی شش دفتر است و هر دفتر حدود چهار هزار بیت است؛ غالباً خوانندگان در هنگام خواندن تفسیر تک‌تک ابیات گم می‌شوند اما علامه تلاش کرده است که پیام کلی هر داستانی را بیان کند و یک نگاه کلی به هر داستانی داشته‌اند تا خواننده متوجه مفهوم کلی و مقصد کلی هر داستانی بشود.

مسئله دیگر اهمیت هویت حوزوی علامه جعفری در شناساندن مثنوی معنوی به جامعه ایران است. پیش از علامه جعفری، ملاهادی سبزواری، فیلسوف بزرگ دوره قاجار شرح گزیده مثنوی معنوی را نوشته‌اند اما به هر حال در جوامع اسلامی و ایرانی برخی از حوزویان و فقها در مقابل مثنوی به طور خاص و عرفان به طور کلی موضع منفی داشتند اما علامه با شخصیت برجسته حوزوی که داشتند که فقیه و فیلسوف و مفسر نهج‌البلاغه بودند از این آتوریته علمی خود استفاده کردند و با ارائه یک تفسیر علمی معتدل از عرفان اصیل اسلامی در مثنوی، نقش مهمی در شناساندن مثنوی به جامعه حوزوی داشتند. از این حیث شخصیت حوزوی ایشان تاثیر مهمی در شناساندن مثنوی به جامعه مذهبی ایران داشت.

ویژگی دیگر شرح مثنوی علامه، روابط بینامتنی و بازتعریف افکار مولانا براساس قرآن و روایات است. علامه جعفری در تفسیر خود، جا‌به‌جا ریشه‌های قرآنی مطالبی را که مولانا مطرح کرده است را بیان کرده‌اند و از طرف دیگر ریشه‌های آن فکر را در ادبیات عرفانی آثار گذشته نشان داده‌اند.

روش تفسیر مثنوی علامه جعفری را به طور خلاصه می‌توانیم اینچنین بیان کنیم؛ یک، توضیح ارتباط استشهادات قرآنی مثنوی با هدف موضوع مورد بحث با حدود ارجاع به دو هزار و هشتصد آیه در مثنوی معنوی است. دوم، بیان و توضیح ارتباط استشهادات روایی مثنوی معنوی با موضوع مورد بحث که حدود پانصد روایت را مطرح کرده‌اند. سوم، شرح مبسوط مطالب روانشناسانه، اخلاقی، فلسفی، دینی و عرفانی ابیات مثنوی با توجه به مطالبی است که در مثنوی بیان شده و بیان تعالیم اصلی عرفان اسلامی در مثنوی؛ مانند عشق و عاشق و معشوق، جبر و اختیار، قضا و قدر، فلسفه و هدف زندگی، عقل و عاقل و معقول و مسئله مرگ، حیرت، خداشناسی، هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، حقیقت عرفان و مسئله تمثیل و تشبیه است.

چهارم، ارائه تفسیر عمومی از هر مجموعه ابیات با یک بخش تعلیمی یا یک داستان است. پنجم، توضیح لغات و مفردات مشکل و مهم مثنوی است و ششم ارائه تصویری منسجم از جهان‌بینی عرفانی مولانا در چارچوب مثنوی معنوی و کلیات شمس است. ششم، برقراری دیالوگ بین تعالیم مثنوی و معارف امروزین بشری در حوزه علوم انسانی به خصوص در حوزه روانشناسی و ادبیات داستانی است. هشتم، نشان‌دادن روابط بینامتنی بین مثنوی و متفکران ماقبل مولانا؛ مانند سقراط و افلاطون و ابن‌سینا و برقراری ارتباط مقارنه‌ای با متفکران بعدی جهان اسلام؛ مانند حافظ و ملاصدرا و همچنن ادبای اروپایی است.

علامه جعفری، مجموعا با این روش خاص تفسیری، کتاب تحقیقی مهمی را در حوزه مثنوی‌شناسی برای ما به میراث گذاشتند که بیشتر یک دانشنامه علوم تربیتی است که مسائل مهم حوزه انسان‌شناسی و عرفان نظری و عملی را به زبان امروزی و روان، بیان کرده‌اند.