سنت‌های الهی و سرنوشت اجتماعی بررسی شد

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، عضو کمیسیون آموزش شورای برنامه‌ریزی حوزه علمیه خراسان، در نشستی با موضوع «سنت‌های الهی و سرنوشت اجتماعی» که به همت مرکز فعالیت‌های قرآنی جهاددانشگاهی خراسان رضوی برگزار شد، در خصوص انواع سنت‌های الهی، اظهار کرد: سنت‌های الهی، اگرچه جنبه علّی - معلولی و قطعیت دارند، اما با اراده انسانی سازگار هستند و این سازگاری به این معنا است که بخش‌های قابل توجهی از سنن اجتماعی حاکم بر جوامع، سنن مشروط هستند که باید گفت مشروط به چه معنا است. بخشی از این سنت‌ها مواردی هستند که فرمول‌ها و قواعد حاکم بر جامعه، واکنش‌ها و رفتارهای اجتماعی در آن اثر ندارد، مانند سنت هدایت و خداوند نقش هدایتی را به انبیاء داده و سبیل و مسیر درست زندگی را معرفی می‌کند، همانطور که می‌فرماید: «إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا» که شاکر و کفور بودن در اصل هدایت تأثیری ندارد.

وی ادامه داد: واکنش شکران و کفران به دعوت انبیاء در اصل دعوت، تأثیری ندارد و بخشی از سنت عام رحمت خداوند است که اقتضاء می‌کند خداوند به هدایت انسان‌ها بپردازد، کتب آسمانی را بفرستد، حتی در مجموعه هستی آیاتی را برای توجه انسان‌ها قرار دهد و سنت‌هایی را برای عبرت‌اندوزی ما قرار دهد که در این موارد آنچه مربوط به رفتار اجتماعی است، اثری ندارد.

الهی خراسانی بیان کرد: اما بخش‌های قابل‌توجهی از این سنت‌ها، سنت‌های مشروط هستند، سنت در وضعیت خاصی فعال می‌شود، یعنی نحوه رفتار یک جامعه در اصل اینکه آن سنت حکم‌فرما شود و یا در استمرار و پایداری آن سنت، نقش دارد. این سنت‌های مشروط، قائل به دسته‌بندی هستند، برخی پیش‌رونده و اعتلایی هستند و واکنش جامعه در این خصوص اگر مثبت و شاکرانه باشد و از ظرفیت‌ها بهره‌برداری و در جهت عدالت و احسان حرکت کند، سنت‌های جدیدی فعال می‌شود.

وی اضافه کرد: سنت‌هایی داریم که به اراده انسان وابسته است، اما انتخاب او تعیین می‌کند، این سنت‌ها، چگونه اجرا شود و باید گفت سنت‌های مشروط، سنت‌های مشروط مشترک بین جوامع و هم سنت‌هایی که می‌خواهند در مسیر اعتلا حرکت کنند، است، همچنین سنت‌هایی نیز برای جامعه‌ای که در مسیر سقوط حرکت می‌کنند، وجود دارد.

سنت‌های مشروط؛ سنت بازتاب و آزمون

الهی خراسانی در ادامه گفت: بخشی از سنت‌های مشروط مشترک بین جوامع در حال سقوط و اعتلا هستند که نمونه عام دو سنت بازتاب و آزمون است و به هر دو سنت در قرآن کریم اشاره شده است. سنت بازتاب یعنی در همه جوامع یک رفتار اجتماعی، بازتابی در همان جوامع دارد، بنابراین اگر جامعه در مسیر توسعه دنیای خود حرکت کند، سنت بازتاب در جهت دنیایی، آثاری را می‌گذارد و اگر توسعه دنیای آن جامعه، با نقض اخلاق و عدالت همراه باشد، آنها نیز بازتابی در سرنوشت جامعه دارند.

عضو کمیسیون آموزش شورای برنامه‌ریزی حوزه علمیه خراسان اظهار کرد: خداوند در قرآن می‌فرماید اینطور نیست که اگر کسی ببیند جامعه‌ای در مسیر خیر و یا شر حرکت می‌کند، بتوانیم مانعی در مسیر این دو موضوع باشیم، اما اگر جامعه‌ای به سمت زراندوزی و اختلاف طبقاتی می‌رود، منابع مالی و انرژی خود را با استثمار ملت‌های دیگر کسب می‌کند، می‌توانیم مانع قهری ایجاد کنیم و اجازه ندهیم منابع یک سرزمین غارت شود، همچنان که اگر جامعه‌ای به سمت خیر، محرومیت‌زدایی و... پیش می‌رود، بتوان به آن جامعه کمک کرد. در اختیار دادن نظام و مکانیزم‌های علّی - معلولی طبیعی این جهان برای هر دو جامعه است، اما به این صورت نیست که نظام علّی - معلولی جهان، تنها به جامعه در مسیر خیر و اخلاق کمک کند.

وی افزود: گاهی تصور ما این است که حرکت‌های اجتماعی، حرکت‌هایی هستند که از مرزی به بعد، خداوند باید آنها را متوقف کند که خداوند در این خصوص می‌فرماید توقفی وجود ندارد، در همان مسیر اجازه ادامه دادن و حرکت می‌دهیم و کمک‌هایی از جنس همان مسیر در اختیارش قرار می‌گیرد.

الهی خراسانی گفت: سنت بازتاب تنها در ابعاد اجتماعی نیست، بلکه بُعد فردی را نیز شامل می‌شود و بازتاب «فَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٍ خَيۡرٗا يَرَهُۥ»، هم این جهانی و هم آن جهانی است و صرفاً آن جهانی نیست.

پاداش‌های این جهان و آن جهان

عضو کمیسیون آموزش شورای برنامه‌ریزی حوزه علمیه خراسان گفت: از اهل بیت(ع) می‌پرسند که اگر کسی به اقوام و والدین خود نیکی و احسان کند در همین دنیا نیز پاداشی نصیبش می‌شود؟ و فرمودند: بلکه اگر مسلمان هم نباشد در همین دنیا نیز پاداش عمل خود را می‌بیند. کسی که از سر اخلاق، نه از سر طمع و انتظار بازگشت این جهانی، به پدر و مادر خود خدمت کند، علاوه بر بهره این جهانی، پاداش آخرتی هم خواهد داشت.

بازتاب اخلاق فردی در مقیاس خانواده

وی اضافه کرد: خداوند در قرآن می‌فرماید: کسانی که می‌ترسند نسل آنها، نسل ضعیفی باشد، بترسند از اینکه به ایتام ظلم کنند که این مسئله بازتاب اخلاق در مقیاس خانواده است، به این معنا که بازتاب عمل والدینی که به یتیمان رسیدگی نمی‌کنند و به ظلم رفتار می‌کنند، در نسل آنها پدیدار خواهد شد، بنابراین عمل فرد بر روی خانواده وی اثر می‌گذارد و عمل آحاد جامعه به‌عنوان قاعده مشترک اجتماعی و پدید آوردن یک پدیده اجتماعی در مقیاس جامعه در سرنوشت کل جامعه اثر می‌گذارد، نه فقط در سرنوشت کسانی که آن عمل را انجام داده‌اند.

الهی خراسانی تصریح کرد: خداوند در آیه 25 سوره انفال می‌فرماید: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصيبَنَّ الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ‌ شَديدُ الْعِقابِ؛ و از فتنه و مجازاتى بپرهيزيد كه تنها به ستمكاران شما نمى‌رسد [بلكه همه را فرا مى‌گيرد، چراكه ‌ديگران سكوت اختيار كردند] و بدانيد خداوند سخت كيفر است». اگر حرکتی را افرادی در جامعه انجام دادند که مقیاس اجتماعی پیدا کرد، بازتاب این حرکت اجتماعی به کل جامعه، نه تنها افراد معین بازمی‌گردد.

عضو کمیسیون آموزش شورای برنامه‌ریزی حوزه علمیه خراسان گفت: سنت بازتاب به این معنا است که بخش‌های دیگر جامعه اگر مقیاس آن عمل را از مقیاس اجتماعی خارج و تبدیل به مقیاس فردی نکنند، بازتاب عمل آنها را نیز خواهد گرفت، بنابراین خداوند در قرآن می‌فرماید: در برابر ظلم، گناه، چپاول، تبعیض و نافرمانی‌های الهی، اگر بخش غیرظالم و... سکوت کند، این عمل چون مقیاس اجتماعی شده و بخش‌های دیگر جامعه یا همراهی دارند و یا مقاومتی ندارد، بازتاب عمل شامل حال تمام افراد می‌شود.

وی بیان کرد: اما اگر عده‌ای از افراد این جامعه مقاومت مثبت یا منفی کنند و تلاش برای تغییر داشته باشند، آن رفتارها، از مقیاس اجتماعی خارج می‌شود و مقیاس فردی به خود می‌گیرد، یعنی حرکت اجتماعی به سمت گناه، تبعیض و... نخواهد بود و عمل افراد می‌شود، پس بازتاب اجتماعی نخواهد بود و گریبان‌گیر همان افراد خواهد شد و اگر این افراد موفق نشدند آن عمل را از مقیاس اجتماعی خارج کنند، دو راه خواهند داشت، یا قدرت مهاجرت دارند و این مهاجرت باز هم باعث می‌شود بازتاب اجتماعی آن جامعه گریبا‌ن‌گیر آن‌ها نشود، یا نمی‌توانند هجرت کنند و در این خصوص قرآن می‌فرماید: کسانی که نمی‌توانند هجرت کنند، گناهی بر آنها نیست.

الهی خراسانی اظهار کرد: لذا باید گفت کسانی که مهاجرت نمی‌کنند، اگر نمی‌توانند مهاجرت کنند، چون گناهکار محسوب نمی‌شوند، بازتاب اخروی عمل را دریافت نخواهند کرد، زیرا در تولید مستقیم این گناه نقش نداشتند.

تضاد؛ آغازگر حرکت‌ها

عضو کمیسیون آموزش شورای برنامه‌ریزی حوزه علمیه خراسان  گفت: در سنت دیگری تحت عنوان سنت «آزمون» خداوند منتظر نمی‌نشیند تا انسان‌های جوامع حرکت خاصی را آغاز کنند، برخی فیلسوفان مادی معتقد هستند، بسیاری از حرکت‌ها، از تضاد آغاز می‌شود. قرآن در این خصوص می‌فرماید: ما خود تضاد ایجاد می‌کنیم و با سنت آزمون این اتفاق می‌افتد، سنت آزمون یعنی شرایطی را برای واکنش ایجاد می‌کنیم، اما شرایط واکنش بسیار فراتر از  از آن چیزی است که ما تصور می‌کنیم، چرا که تصور می‌کنیم حتماً بایستی تعارضی اتفاق افتد و این واکنش به عنوان آنتی‌تز آن واکنش خواهد بود.

وی اظهار کرد: قرآن فهرستی از مواردی دارد که از طریق آنها، آزمون می‌کند و آیه «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَالخَیْرِ» کلید کل آن آزمون‌ها است که می‌فرماید ما شما را با شر و خیر به‌عنوان آزمایش می‌آزماییم.

الهی خراسانی گفت: قرآن وقتی در خصوص فطرت سخن می‌گوید، با این هدف است که می‌خواهد جامعه فکر کند و بر اساس معیارهایی که انتخاب کرده، موضع بگیرد، بنابراین تمام ابتلاها از قبیل رشد و... یعنی اینکه فضا بسیار شفاف نیست و بسیاری از آنها، از مقوله فطره است، فطره به این معنا که جامعه نیازمند مقدماتی است که بتواند واکنش درست را نشان دهد، نمی‌تواند با موضعی از پیش تعیین شده، ورود کند و بنابراین دسته‌بندی این ابتلاها صرفاً شر نیست و خیر هم در آن وجود دارد.

نقش شدائد در ایجاد تلنگر معنوی در انسان‌ها

عضو کمیسیون آموزش شورای برنامه‌ریزی حوزه علمیه خراسان بیان کرد: برخی مفسران معتقد هستند از مجموع آیات این فهرست چنین برمی‌آید که آزمون با نعمت و خوشی‌ها سخت‌تر است و مردم تصور می‌کنند که آزمون با بلا و شدائد سخت‌تر باشد. در واقع شرایط شدائد برای قدم درست برداشتن با فطرت انسان تناسب بیشتری دارد. انسان‌ها در حالی‌که احساس اضطرار می‌کنند، آمادگی رویارویی و پناه بردن به خداوند را دارند و در واقع نقش شدائد در ایجاد تلنگر معنوی در انسان‌ها قوی‌تر از نقش خوشی‌ها است.

وی گفت: برخی از سنت‌های حاکم بر جامعه در حال سقوط، در فضای نعمت فعال می‎‌شود مانند سنت استدراج. این سنت در شدائد و سختی‌ها فعال نمی‌شود، به این معنا که در جامعه خواب رفته، نقش خوشی‌ها آزمون خواب است که آیا ما بیدار می‌مانیم یا با سرخوشی‌ها می‌خوابیم.