نگاهی به مسجد جامع سبزوار

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی اظهار کرد: حد شمالی مسجد جامع سبزوار، راسته بازار قدیم سبزوار بوده و در اوایل سده چهاردهم هجری شمسی که شهر سبزوار نوسازی و خیابان‌‌کشی شده، خیابان بیهق جایگزین راسته بازار شده و انتهای ایوان شمالی که احتمالاً مدخل مسجد نیز بوده در راستای بدنه خیابان بیهقی جمع‌آوری و در بازسازی دچار تغییر و کاشی‌کاری شده است.

وی ادامه داد: به استناد نوشته «ابوالحسن علی بن زید بیهقی» مسجد سبز در سال ۴۶۴ هجری قمری به همت «امیرک نُزل‌آبادی» با تغییر و دگرگونی مسجدی کهن‌تر از خود احداث و در حیاط آن درختانی کاشته شده و فضای درونی آن سر سبز بوده که همان امر دلیل نامگذاری مسجد نیز بوده است، اما چون به فتوای مفتیان پیرو ابوحنیفه رویش درخت در صحن مسجد مکروه اعلام شده بود، درختان را بریدند، اما نام «مسجد سبز» برای آن باقی ماند. مسجد سبز در ابتدا میانسرایی بدون سقف داشت و بعد از بریدن درختان بر فراز دیوارها سقفی احداث کردند که این امر خود از کوچکی صحن آن مسجد حکایت می‌کند.

لباف خانیکی افزود: مسجد «جامع» یا مسجد «جامع نو» در حاشیه جنوبی خیابان بیهق و به فاصله کمی از تقاطع خیابان‌های بیهق و اسرار، تقریباً در مرکز شهر سبزوار واقع است. این مسجد که در طول حیات خود تغییرات زیادی به خود دیده، در آغاز گویا با گسترش مسجد کوچک‌تری معروف به «مسجد سبز» در دو سمت جنوب و شرق آن مسجد در اواسط قرن هشتم هجری قمری ساخته شده است و با تغییر و احتمالاً حذف مسجد سبز، در اواسط قرن هشتم هجری قمری «مسجد جامع سبزوار» در زمینی به وسعت 4000 مترمربع مشتمل بر یک صحن یا میانسرای وسیع، دو ایوان شمالی و جنوبی، دو شبستان در دو سوی ایوان جنوبی(قبله)، دو رواق در دو سمت غرب و شرق و چهار رواق در دو سوی ایوان شمالی بود.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: مسجد با آن عناصر از نوع مساجد دو ایوانی شیوه خراسانی بوده که با ساخت مسجد جامع گناباد در سال ۶۰۹ هجری قمری آغاز شد و در سرتاسر خراسان گسترش یافت که مساجد جامع زوزن، سنگان، فریومد، فردوس و رقه از جمله مسجدهایی هستند که با آن شیوه ساخته شده‌اند، اما مسجد جامع سبزوار که طی سال‌های ۷۵۱ و ۷۵۲ هجری قمری ساخته شده، بعدها تغییرات زیادی کرده است، به‌گونه‌ای‌که اکنون به زحمت می‌توان آن را در شمار مساجد دو ایوانی سبک خراسانی جای داد، زیرا علاوه بر تخریب و تغییر انتهای ایوان شمالی و دو طبقه کردن رواق‌های طرفین ایوان، ایجاد و گسترش شبستان شرقی، تبدیل رواق غربی به شبستان، احداث دو ایوان بر میانه قاعده‌های شرقی و غربی مسجد، برافراشتن مناره‌هایی بر  فراز پایه‌های ایوان‌ها و کاشی‌کاری نمای بیرونی و داخلی مسجد، به نقاشی روی گچ در زیر سقف گنبدخانه ایوان جنوبی اقدام کرده‌اند که با مسجد دو ایوانی سبک رازی قرن هشتم هجری قمری منافات دارد.

وی ادامه داد: در زمان ساخت مسجد جامع «ابن یمین فریومدی» قصیده‌ای در توصیف بنا سروده و به برخی ویژگی‌های بنا اشاره کرده است که تفاوت آن را با مسجد کنونی نشان می‌دهد، از جمله ایوان‌های قبله و مقابل آن بدون مناره بوده است، حوضی بزرگ با فواره‌ای در میان صحن مسجد وجود داشته است، قندیل‌هایی از سقف ایوان‌ها و شبستان‌ها آویخته بوده است و درها و پنجره‌ها با پرده‌های اطلسی همراه بوده‌اند.

لباف خانیکی افزود: مسجد جامع سبزوار به شیوه معماری رازی با آجر، ملات گچ و خاک با طاق‌های جناقی و چشمه طاق‌ها ساخته شده و تا قبل از تغییرات اخیر به خوبی معماری عصر ایلخانی را  نشان می‌داده است. از جمله جالب‌ترین یادمان‌های مسجد وجود کتیبه‌ها و لوحه‌های سنگی نصب شده بر دو سوی ایوان شمالی است که یکی از آنها بر پایه سمت چپ ایوان نصب شده در تاریخ ۱۱۳۶ هجری قمری و انعکاس‌دهنده فرمانی از سوی شاه طهماسب دوم مبنی بر مراعات حال مردم سبزوار بوده که از ناحیه تعرض افاغنه، بلوچ و ترکمان خسارت دیده‌اند، آنها را از دادن پیشکش معاف کنید و لوحه دیگر که در همان تاریخ نوشته شده و به قرینه بر پایه راست ایوان نصب شده، به منزله تعهدنامه حاکم وقت سبزوار مبنی بر اجرای همان فرمان شاه طهماسب دوم صفوی است.

وی گفت: اوج دولت سربداران به لحاظ قدرت و اقتدار قلمرو، دوران حکومت «شمس‌الدین علی چٍشَمی» است. آن امیر قدرتمند به تلافی اهانتی که به پهلوان «حیدر قصاب» کرده بود کشته شد. شمس‌الدین چشمی ششمین امیر سربداری بود که با ساخت مسجد جامع سبزوار نام خود را ماندگار کرد، در حالی که برخی ساخت مسجد جامع را به «علی مؤید» نسبت داده‌اند و برخی به سربداران و اقدامات ناهماهنگ در سده‌ها و دهه‌های اخیر موجب شده است که یکی از باشکوه‌ترین مساجد ایران با سابقه حداقل هفتصد ساله اینک بنایی جلوه کند که هویت آن چندان مشخص نیست.