شروط سوره حجرات در باب گسترش جامعه اسلامی

به گزارش خبرنگار ایکنا، پنجمین نشست از سلسله‌نشست‌های تدبر در سوره حجرات با عنوان شکل‌گیری جمع‌های رشدآفرین با سخنرانی هانی چیت‌چیان؛ کارشناس و مدرس قرآنی، عصر روز گذشته یکشنبه، 2 مهرماه در مسجد کوی دانشگاه تهران برگزار شد.

بیشتر بخوانید؛

• شرح احوال کسانی که نظر خود را ارجح بر سخن پیامبر(ص) دانستند
• تفاوت میان مؤمن و مسلم
• تأکید قرآن بر مطیع بودن انسان از راه شناخت و معرفت
• جمع بین دین‌مداری و تقوا؛ پیام اصلی سوره حجرات

در ابتدای این نشست که به همت مدرسه دعا و فقه حکومتی وابسته به مجمع مدارس دانشجویی قرآن و عترت(ع) دانشگاه تهران برگزار شد، چیت‌چیان با تسلیت سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع) به جایگاه والای این امام همام در میان سایر ائمه اطهار(ع) اشاره کرد و گفت: مقام این امام تا آن اندازه مهم است که پیامبر اکرم(ص) از ایشان با عنوان «هُوَ جامعهُم» یاد می‌کند. 

وی ادامه داد: اینکه هر یک از چهارده معصوم(ع) از مرتبه والا و شأنی ویژه برخوردارند شکی در آن نیست، اما وقتی پیامبر اکرم(ص) امام حسن عسکری(ع) را چنین خطاب می‌کند که او جامع همه امامان است به این خاطر است که زندگی ایشان با وجود آن که اشارات کمی به آن شده و ما نسبت به اوج و فرودهای زندگی ایشان اطلاعات کمتری داریم اما مبنایی است که ما آرام آرام به هدایت معصوم(ع) حتی به شرط در خفا بودن و سپری شدن دوران غیبت حجت خدا عادت کنیم.

چیت‌چیان تصریح کرد: امام حسن عسکری(ع) به غیر از دورانی که در یک پایگاه نظامی در حصر خلیفه عباسی بودند، اساساً در انظار هم کمتر از باقی ائمه(ع) حاضر می‌شدند و زندگی اجتماعی کمتری نسبت به سایر معصومین(ع) داشتند که شاید این امر را بتوان از دریچه‌ای دیگر نیز مورد بررسی قرار داد به این معنی که به نظر می‌رسد تقدیر چنین بوده تا به این واسطه کمتر در انظار حاضر شدن حجت خدا، زمینه برای آمادگی جامعه اسلامی برای سپری شدن دوران غیبت امام زمان(عج) که تا این لحظه نیز ادامه داشته نیز فراهم شود.

تفسیر قرآن منسوب به امام حسن عسکری(ع) منبع مهمی در فهم قرآن

وی افزود: اینکه ما نسبت به یکی از ائمه(ع) اطلاعات کمتری داریم، دلیل بر آن نیست که ایشان، کنش اجتماعی کمتری نسبت به باقی دارند و تنها صحبت بر سر ظاهر شدنشان در انظار عمومی است وگرنه که به نمونه‌هایی مشخص از فعالیت‌های آن بزرگوار می‌توانیم اشاره کنیم که از جمله مهمترین آنها تفسیر قرآن منسوب به آن حضرت است که از منابع اصولی در فهم قرآن است.

این کارشناس قرآن گفت: دیگر اقدام جدی آن حضرت شبکه‌سازی در جامعه اسلامی بود به این معنی که با وجود آن که اغلب در حصر خلیفه عباسی بودند، اما با گماشتن نمایندگانی از جانب خود، شبکه‌ای را فراهم آورده بودند که به غیر از جمع‌آوری وجوهات شرعی که معمولاً به دارالخلافه سرازیر می‌شد، استفتائات شرعی نیز به نمایندگان ایشان صورت می‌گرفت و دارالخلافه عباسی کمترین نقش را در این زمینه‌ها ایفا می‌کرد. 

چیت‌چیان تأکید کرد: نمونه‌هایی که به آنها ناظر بر زندگی امام حسن عسکری(ع) اشاره کردم از جمله ویژگی‌ها و خصایص جامعه اسلامی بود و از همین مدخل وارد مباحثی پیرامون جامعه اسلامی خواهیم شد که مکمل موضوعاتی است که پیش از این با بررسی سوره حجرات در مورد جامعه اسلامی و شروط مربوط به گسترش آن اشاره شد.

وی در ادامه گفت: با بررسی مجدد سوره حجرات به روشنی می‌توان دریافت که مطالب و موضوعاتی پیرامون گسترش جامعه اسلامی در این سوره اشاره شده است تا جایی که حتی این سوره برای بسط و گسترش جامعه اسلامی، پا را از اینکه تنها خطابش مردمی باشند که ایمان آورده‌اند نیز فراتر گذاشته و از عبارت «یاایها الناس» استفاده کرده است.

این کارشناس قرآنی اظهار داشت: یکی از ویژگی‌های جامعه اسلامی که اتفاقاً ناظر بر این نکته است که باید حاکمان و مسئولان به آن توجه کنند تا زمینه برای ارتباط و تعامل میان مردم جامعه بیش از پیش فراهم شود، ایجاد زمینه لازم برای ارائه آراء و نظرات از سوی هر طیف از جامعه حتی با دارا بودن اختلاف در سلایق است.

وی افزود: تنها چیزی که از این سوره و اشارات آن می‌توان بدان دست پیدا کرد اینکه باید سقفی برای ارائه این آراء و نظرات قائل بود و آن اینکه نباید این امر فراتر از قول و نظر پیامبر اکرم(ص) به عنوان رئیس جامعه اسلامی باشد؛ به این معنی که اساساً فصل‌الخطاب در جامعه اسلامی تنها شخص خود پیامبر است.

در فضای باز جامعه اسلامی، ممکن است فاسقان هم حق اظهارنظر داشته باشند

چیت‌چیان تصریح کرد: وقتی قائل بر این نکته باشیم که جامعه اسلامی باید گسترش یابد و با استفاده از ابزارهایی باید از هر طیفی برای گرویدن به این جامعه استفاده کنیم، آن زمان است که در ارائه نقطه نظرات ممکن است که حتی فاسقان هم به ارائه نظرات خود بپردازند، نظراتی که اتفاقاً بدنه جامعه اسلامی را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد؛ بنا بر اشاره سوره حجرات در چنین شرایطی این طیف آنچنان جامعه را متأثر می‌کنند که حتی برخی نظر خود را مقدم بر نظر پیامبر(ص) دانسته و خود را در این زمینه محق می‌دانند.

این مدرس قرآنی ادامه داد: اینجا مسئله‌ای پیش می‌آید که اتفاقاً عده‌ای نیز به آن قائلند و آن اینکه چون ممکن است با مساعد بودن شرایط به منظور اظهار نظر هر طیف از مردم در جامعه اسلامی، شاهد تشتت آراء و نظرات باشیم که این خود به اختلاف نظر منجر می‌شود پس بهتر است که از همان ابتدا و برای جلوگیری از بروز این اوضاع، از ایجاد چنین زمینه‌ای برای ارائه نظرات جلوگیری شود حال آن که یکی از نشانه‌های گسترش و ارتقای جامعه اسلامی، بستر باز گفتمان و گفت‌و‌گوست و در چنین شرایطی بهتر است که به جای ممانعت از ارائه نقطه نظرات گوناگون که برخی نیز ممکن است به ضرر جامعه اسلامی باشد، مؤمنان به تبیین و آشکارسازی واقعیت‌ها پرداخته و به این واسطه اثر گفتار منافقان و فاسقان را در جامعه اسلامی خنثی کنند.

چیت‌چیان افزود: از جمله دیگر خصوصیات جامعه اسلامی که نشانگر رشدیافتگی آن است، اقدام مؤمنان و مسلمین در آن جامعه برای صلح و مدارا میان امت اسلامی است؛ همچنان که سوره حجرات نیز به آن اشاره می‌کند و می‌گوید که اگر میان دو گروه از شما جنگ و نزاعی صورت گرفت سریعاً به دنبال ایجاد صلح و ثبات میان ایشان باشید و البته ابتدا ظالم را شناخته و داد مظلوم را از او ستانده و بعد میانشان نقش میانجی را بازی کنید.

تداوم نزاع و جنگ میان مسلمانان، اقتدار جامعه اسلامی را برهم می‌زند

وی در بیان دلایل این امر و تأکید که سوره حجرات به آن دارد، گفت: تداوم جنگ و نزاع میان دو گروه از مسلمانان، اقتدار جامعه اسلامی را برهم زده و موجب تفرقه و عدم اتحاد میان آنها می‌شود؛ در چنین شرایطی نمی‌توان به اتحاد که زمینه‌ساز گسترش جامعه  اسلامی است، امیدوار بود.

این کارشناس قرآنی با اشاره به آیات 11 و 12 سوره مبارکه حجرات گفت: در این دو آیه مطالبی عنوان شده است که من از آنها به مبانی اخلاقی در مورد ایجاد جامعه اسلامی و گسترش آن یاد می‌کنم که البته برخی از مفسران نیز از آن ‌با عبارت اخلاق تشکیلاتی یاد می‌کنند و این نکته را متذکر می‌شوند که هر کسی در هر جایی اگر بنا دارد تشکیلات، جمع یا گروهی مبتنی بر موازین اخلاقی بنا نهد، نیازمند تبعیت از این نکات است که با عنوان منشور اخلاقی نیز می‌توان از آن یاد کرد.

وی به اقوام مستقر در یک جامعه اسلامی اشاره کرد و گفت: به هر حال هر جامعه و از جمله جامعه اسلامی را اقدام و قومیت‌های مختلف تشکیل می‌دهند؛ با سلایق، خلقیات و البته نقاط قوت و ضعف‌هایی که ممکن است در آنها وجود داشته باشد. سوره حجرات در این آیات با تأکید بر اتحاد میان اقوام تشکیل‌دهنده یک جامعه اسلامی، افراد را در هر قومی از تمسخر قوم دیگر به سبب دارا بودن برخی نقاط ضعف در آنها برحذر می‌دارد. 

تأکید «حجرات» به پرهیز از عیب‌جویی

چیت‌چیان گفت: در سوره حجرات در مورد تمسخر و به رخ کشیدن برخی از نقاط ضعف اقوام از عبارت «و لاتَلمزوا» نیز استفاده می‌کند؛ «هُمز» و «تلمز» هر دو به معنای عیب‌جویی است با این تفاوت که «هُمز» به عیبی که فرد دارد اشاره دارد که آن را قوم دیگری به رخ آنها می کشند، اما «تلمز»؛ عیبی است که به اثبات نرسیده و به عنوان یک انگ یا تهمت به کسی یا قومی زده، شده و این امر خود مانع از پیوند عمیق میان اقوام مجود در یک جامعه اسلامی می‌شود. 

وی تأکید کرد: دیگر نکته‌ای که در این دو آیه به آن اشاره شده که به سبب عدم رعایت آنها، جامعه اسلامی از هم می‌پاشد و دیگر امیدی به گسترش آن نیست، غیبت است؛ اینکه ما همان عیب‌های داشته و نداشته برادران دینی و یا قومیت‌های موجود در یک جامعه اسلامی را پشت سر آنها بگوییم؛ این اقدام شنیع آنقدر به مذاق قرآن خوش نمی‌آید که از آن تعبیر به خوردن گوشت مُردار برادر دینی می‌کند.

چیت‌چیان در پایان گفت: دیگر مسئله که به عنوان ریشه‌یابی همه این سوء‌رفتارها در جامعه اسلامی، سوره حجرات به آن اشاره دارد، ظن و گمان است؛ ظن و گمان‌هایی که بسیاری از آنها در مورد افراد جامعه اسلامی نادرست است که البته اگر هم درست باشد باید از آنها اجتناب کرد، چرا که بسیاری از آنها گناه است تا جایی که حتی عنوان شده اگر فردی که گمان بد نسبت به شخصی یا قومی داشته باشد، اگر از کار خود توبه نکند، ظالم محسوب می‌شود.