ضعف نظریه‌سازی مبحث عدالت در حوزه اسلامی

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، فریبا علاسوند، عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده، امروز 23 دی‌ماه در بیست و یکمین پیش‌نشست ملی با محوریت زن و خانواده در بنیاد پژوهش‌های اسلامی، تالار شیخ طبرسی اظهار کرد: در خصوص خلاءهای نظری و عملی نظریه‌پردازی اسلامی عدالت با تأکید بر مسائل زن و خانواده به چند روایت از حضرت رضا(ع) باید اشاره کنم، به‌عنوان مثال در روایتی آمده است که شماری از صوفیان خراسان نزد امام رضا(ع) آمدند و گفتند: مأمون، با تأمل در ولایتی که خداوند به او سپرده به این نتیجه رسیده که شما اهل بیت(ع)، اولای از سایر مردمان در این امر هستید که مردم را امامت کنید و باز از میان مردمان، شخص شما را از میان اهل بیت(ع) برای این امر مقدم و اولای بر دیگران دانسته است که حکومت را به شما بسپارد، مردم نیاز به کسی دارند که غذای سخت بخورد، لباس خشن و خشک بپوشد، سوار الاغ شود و از مریض عیادت کند.

وی ادامه داد: امام رضا(ع) در حالی‌که تکیه به متکایی داده بودند، از حالت تکیه درآمده، نشستند و فرمودند: یوسف(ع) پیامبر خدا بود، اما قبای ابریشمین که طلا در زینت آن به‌کار رفته بود می‌پوشید و بر متکاهای آل فرعون تکیه می‌زد و حکومت می‌کرد. آنچه از امام انتظار می‌رود قسط و عدل است و این که وقتی سخن می‌گوید راست بگوید و وقتی حکم می‌کند به عدالت رفتار کند و وقتی وعده می‌دهد عمل کند.

علاسوند افزود: در ادامه حضرت فرمودند: خداوند هیچ خوردنی و پوشیدنی را [جز آنچه صریح قرآن است] تحریم نکرده است. آنگاه این آیه را خواند که قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ؛ بگو چه کسی زینت الهی و پاک‌ترین رزق‌ها را که خدا برای بندگانش قرار داده حرام کرده است؟ بر اساس این آیه تظاهر به زهد تکلیف امامت نیست، بلکه مزیت و شرف در امر امامت و حکمرانی عدالت است و در جای دیگر حضرت استناد فرمودند به آیه و لا ینال عهد الظالمین و اشاره فرمودند که خداوند بر اساس این آیه عدالت هر ظالمی را تا روز قیامت باطل کرده است.

وی ادامه داد: روزی مامون خدمت امام رضا(ع) بود و لشکری را به منطقه‌ای از کابل برای جنگ اعزام کرد، شخصی از میدان جنگ آمد و به مأمون بشارت پیروزی و فتح منطقه را داد، مأمون خوشحال شد و امام(ع) این شادی را نکوهش کردند و خطاب به مأمون فرمودند که کشورگشایی خوشحالی ندارد، تو اگر به داد مردم سرزمین خود برسی باید احساس خوشحالی کنی. در این خصوص بحث عدالت اجتماعی و سیاسی به‌عنوان اهم عموم در عدالت از دیدگاه حضرت وجود دارد، اما یک نکته از این مسئله مورد استفاده است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده گفت: سوء استفاده از اسلام برای ستم به زنان باعث شد حضرت رضا(ع) در بیان احکام بانوان خصیصه‌ای داشته باشند که مانند آن وجود ندارد، مگر در رساله حضرت سجاد(ع)، لذا یکی از کارهایی که حضرت انجام دادند تبیین احکام اسلامی زنان و بیان حکمت‌ها با یک نظم منطقی است.

وی افزود: در روایت فضل بن شاذان از حضرت آمده که حتی نظم حقوقی و احکام ضربدری زنان در مقابل مردان را ایشان بیان کرده است که از جمله کارهایی که حضرت انجام دادند در بیان این سیستم توجیه «لرجال علیهن درجه » است، البته از این بحث عدالت بر نمی‌آید، چرا که ربط دادن یک به یک احکام شرعی به عدالت یکی از اشتباهاتی است که ناخواسته در مجموعه احکام اسلامی رخ داده و این ما را در چاله عدالت انداخته است و ناچاراً برای توجیه احکام باید ارجاع دهیم عدالت در شرع معنای دیگری دارد، به همین دلیل بیان اینها ضرورت ندارد، لذا تفاوت احکام در دیه، میراث و ... ارجاعی به بحث عدالت ندارد، چرا که بحث عدالت در مجموعه روایات ما در حوزه اقتصاد، سیاست و حکمرانی و ارتباطات اجتماعی است.

در دانش دینی صرفاً به تکریم و تقدیس بحث عدالت پرداخته شده است

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده بیان کرد: در بحث عدالت دو روند یکی در دانش دینی و یکی در دانش‌های غرب مطرح است که در دانش دینی متأسفانه صرفاً به تکریم و تقدیس بحث عدالت پرداخته شده، اما نظریه‌سازی، ساختارسازی و روندسازی بر اساس عدالت در مجموعه متون اسلامی ایجاد نشده است، البته در دو دهه اخیر کتاب‌های خوبی نوشته شده که البته هیچ‌یک برش جنسیتی نداشته است، لذا در حوزه اسلامی این مبحث ضعیف است. در حوزه مطالعات غربی مسئله دقیقاً برعکس است و به ویژه در 200 سال اخیر منابع زیادی در حوزه روندسازی، نظریه‌سازی و شاخص‌سازی بسیار شاهد هستیم و در حوزه اقتصادی و سیاسی مطرح شده که جناح‌های سیاسی و اقتصادی در کشور ساخته شده که نقطه اصلی ثقل آن عدالت است.

وی اظهار کرد: در حوزه اسلامی با وجود غنای نظری در بحث عدالت این مقوله به ساختار و روند تبدیل نشده است که در پسا انقلاب توقع بود این روند شدت گیرد، اما همچنان این حوزه نحیف است. ما یک حوزه نظری مهم داریم که باید در مورد آن کار کنیم و آن حوزه بحث معیار است، در غرب نظریه این است که ما به تک معیاری که مختص جامعه مرفه است نیاز نداریم، لذا معیار عدالت محلی برای آنها مطرح است.

علاسوند با بیان اینکه عدالت جنسیتی مد نظر ما نیست، افزود: علاوه بر معیارهای محلی نیز معیارهای فضیلت‌گرا و ... در غرب آمده است، اما در تمام نظریه‌های غربی صرفاً مسئله زن مطرح نیست، لذا مفهوم عدالت جنسیتی در غرب، دادن امتیاز بیشتر برای انواع جنسیت‌هاست و لذا این امتیاز دادن مختص زنان نیست. نظریه‌پردازی درباره عدالت کار آسانی نیست، مفهوم برابری با عدالت متفاوت است و بر مبنای عدالت است که نابرابری اتفاق می‌افتد و لذا گاهی نابرابری، برقراری عدالت است.

وی افزود: گاهی انصاف، احسان و حمایت از طرف ضعیف را می‌خواهیم، لذا عدالت مضمونی است که هم برابری دارد و هم نابرابری، بنابراین تفاوت نباید دستمایه ستم شود، امکان ستم همیشه وجود دارد، چرا که تفاوت‌ها همیشه وجود دارد و امر جامعه با برابری و عدالت به تنهایی جلو نمی‌رود و در بحث زن و مرد اصل برابری است به جز جاهایی که دین گفته است، لذا ملاک در این خصوص دین است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده گفت: اسلام در حقوق اولیه به شدت طرفدار برابری است و از طرفی اسلام به شدت طرفدار مالکیت معنوی انسان‌ها بر اساس کار حلالی که انجام می‌دهند است، صرف اینکه به صدقه و انفاق هم تأکید کرده و عدالت در اینجا به معنای برابری است.

وی بیان کرد: همچنین اسلام به عدالت زنان نیز حساس است و لذا حمایت خاص از زنان وجود دارد، نمونه‌های بسیاری در این خصوص وجود دارد که در دکترین عدالت اسلامی زن و کودک و گروه‌های تحت ریسک در حمایت خاص است. در بحث عدالت باید ادراک‌سنجی و شاخص‌سازی صورت می‌گرفت که این اتفاق نیفتاده است، اما جمهوری اسلامی در بحث حمایت از حقوق زنان پرونده درخشانی دارد و در برخی از موارد از استاندارد کشورهای اسکاندیناوی جلو هستیم، اما زنان احساس عدالت نمی‌کنند، چرا که روی مسئله اداراک کار نکرده‌ایم، به عنوان مثال سهام عدالت و یارانه می‌دهیم اما ادراک‌سنجی نداریم.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده گفت: اگر ادارک‌سنجی نشود از محاسبه دور می‌شویم، لذا همه کارهای مثبت ابتر می‌ماند، در این راستا نیز شاخص‌گذاری باید صورت گیرد و آن هم به صورت کیفی و کمی باید اتفاق بیفتد و شاخص‌ها در حوزه‌های امنیت، بهداشت، آموزش و عرصه‌های مختلف دیگر باید خرد شوند.