پژوهش‌های آستان قدس رضوی؛ از مطالعات حرم تا وقف علمی

احدفرامرز قراملکی، مدیرعامل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی وارد چهلمین سال فعالیت خود شده است و در این چهل سال فعالیت آنها ابتدا با آثار علمی فاخر با مخاطبان خاص بوده است و به‌تدریج در کنار این امر آثار مختلفی از قبیل حدیث، زیارت، مطالعات قرآنی و... برای مخاطبان عمومی هم تولید کرده‌اند. در آبان ماه 1401 بنیاد پژوهش‌های اسلامی با آغاز انقلاب فرهنگی و ابلاغیه ریاست جمهوری به پژوهشگاهی تبدیل شده که دارای سه پژوهشکده است.

وی ادامه داد: رویکردهای این پژوهشکده از چند جهت قابل بررسی است که اولین مورد در خصوص سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری است که براساس سیاست‌های ابلاغی تولیت آستان قدس رضوی و مصوبات هیئت امنا صورت می‌گیرد و برنامه‌های متعددی را در شورای پژوهشی خود برگزار می‌کند. در واقع دو مدل فعالیت در این مرکز در حال انجام است که اولین فعالیت طرح‌های پژوهشی کلان است که از سال 1400 آغاز شده است و در آستانه اتمام پروژه است و بعد از آن پروژه کلان سه ساله دیگری آغاز خواهد شد. دومین مدل فعالیت در خصوص نشر پروژه‌های علمی است که فرایند خاصی را به‌دنبال دارد.

قراملکی در خصوص ساختار بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان کرد: در گوشه ساختار رسمی این بنیاد که گروه‌های پژوهشی هستند، ساختار مردم‌سالاری وجود دارد که هیئت‌های اندیشه‌ورز نامگذاری شده‌اند و این گروه‌ها مأموریت‌محور هستند. مأموریت این گروه‌ها در خصوص وقف، نذر، اخلاق، زیارت، خانواده، چالش‌های کلامی عمومی و... تعریف شده است که افراد متخصص از دانشگاه‌های مختلف و حوزه‌های علمیه این مأموریت‌ها را دنبال می‌کنند. بنابراین این مأموریت‌ها به این علت است که ما بتوانیم از ظرفیت ملی خود در راستای پیشبرد اهداف بنیاد استفاده کنیم.

مدیرعامل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تصریح کرد: دومین وجهی که در راستای رویکردهای این بنیاد قابل بررسی و بیان است، در خصوص ماهیت رویکردها و چگونگی اجرای آن‌ها است. یکی از رویکردهایی که این بنیاد از گذشته آن‌را دنبال می‌کند، کارهای پژوهشی بنیادین است که معمولاً اشخاص حقیقی و مؤسسات امکان اجرا و انجام آن را ندارند و روی زمین مانده است. بنابراین بنیاد پژوهش‌های اسلامی این کارهای پژوهشی را به دست می‌گیرد و نمونه بارز آن کتاب «المعجم» دانشنامه بزرگ لغت قرآن است که به صورت 50 جلد چاپ شده است و تا 76 جلد ادامه دارد.

دفتر مطالعات «حرم»

وی گفت: سومین رویکردی که در سال‌های اخیر به رویکردهای بنیاد اضافه شده است، پاسخ به نیازهای پژوهشی آستان قدس رضوی و در مرحله دوم خراسان رضوی است که طی این رویکرد کاربردی ابتدا باید نیازهای پژوهشی مشخص شوند و بعد از آن بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی پاسخ مناسبی برای آن‌ها ارائه دهد. بنابراین در این راستا پژوهش‌های بسیار مورد توجهی صورت گرفته است که تعداد چاپ و استقبال از آن اهمیت و کاربردی بودن این رویکرد را برای ما تببین ساخته است. برای این رویکرد اخیراً دفتری تعریف شده است که دفتر مطالعات «حرم» نامگذاری شده است و افتتاحیه آن توسط مدیر عالی حرم علی‌ابن‌موسی‌الرضا(ع) صورت گرفته است. این دفتر برای مطالعات مورد نیاز حرم تشکیل شده است و طی آن پروژه بزرگ جمعیت‌شناسی زائر به‌نام پروژه موج سوم در حال انجام است. همچنین دومین پروژه‌ای که در راستای دفتر مطالعات حرم در حال انجام است، پروژه سنجش وضعیت اخلاق سازمانی آستان قدس رضوی است و پروژه‌های کاربردی دیگری در دستور کار قرار دارند و در حال پیگیری هستند.

قراملکی در خصوص طرح موج سوم افزود: آستان قدس رضوی و حرم مطهر رضوی برای بهینه‌سازی و افزایش کیفیت خدمات زائر، نیازمند وضعیت جمعیت‌شناختی، ذائقه‌شناسی و در واقع مطالبات زائر را بررسی کنند. طی مطالعات انجام شده طرح جمعیت‌شناختی زائر بررسی کرده است که زوار از خدمت‌های حرم تا چه میزان از خدمات اطلاع دارند و رضایتمندی آنها تا چه میزان است و نیازهای آن‌ها در حرم مطهر رضوی چه مواردی است. بنابراین موج اول این مطالعات در سال‌های گذشته انجام شده است و موج دوم آن بلافاصله بعد از دو سال از موج اول انجام شده و اکنون موج سوم درحال بررسی است و طبق پیش‌بینی‌ها دو سال آینده موج چهارم آغاز می‌شود. زیرا آستان قدس رضوی باید به صورت بروز از بازخورد اجتماعی و نیازهای زوار اطلاع داشته باشد.

مدیرعامل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی اظهار کرد: 63 نوع خدمت در حرم مطهر رضوی به زوار ارائه می‌شود که برخی از زوار و مجاوران تنها از چند نوع آن‌ها اطلاع دارند. بنابراین این 63 نوع خدمت ارائه شده، حاصل مطالعات دقیق جمعیت‌‎شناختی و برای رفع نیازهای زائران ارائه شده است.

انجام 10 پروژه پژوهشی به صورت برون‌سپاری

وی تشریح کرد: محققان در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به صورت چند مدل درحال فعالیت هستند و همکاری می‌کنند. نخستین مدل، آن محققانی هستند که به صورت محقق استخدام شده و علی‌رغم حکم کارگزینی آنها که کارمندی است، فعالیت‌های محققانه انجام می‌دهند. تعداد این محققان به دلیل کوچک شدن ساختار سازمانی به 58 نفر تقلیل پیدا کرده است که 13 نفر آنها هیئت علمی داخلی را تشکیل می‌دهند که فعالیت و علم آنها همراستای استادیاری دانشگاه است و طی حکمی حدود دو هفته پیش این 13 نفر به این مرتبه ارتقا یافته‌اند. مدل بعدی محققان اعضای هیئت علمی هستند که از طریق پرتال وزارت علوم جذب و استخدام جذب شده‌اند که تاکنون 7 نفر در این عنوان جذب بنیاد شده‌اند. دسته بعدی همکارانی هستند که در قالب هیئت‌های اندیشه‌ورز به صورت پاره‌وقت با بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس همکاری داشته که تعداد این افراد بیش از 50 نفر است. 

قراملکی افزود: دسته دیگری از محققان هستند که به صورت پروژه‌ای با این بنیاد همکاری دارند، زیرا در طی فرایندی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی نیازهای پژوهشی خود را ارائه داده و محققان از سراسر کشور به صورت برون‌سپاری در این امر با بنیاد همکاری می‌کنند. طی این فعالیت‌ها بیش از 10 پروژه پژوهشی به صورت برون‌سپاری توسط محققان دانشگاه امام صادق(ع)، دانشگاه شهید بهشتی، حوزه علمیه قم و خراسان، دانشگاه فردوسی و... انجام شده است و به طورکلی فعالانه 250 دانشمند با این بنیاد تعامل علمی دارند. 

وقف علمی؛ مصداقی برای باقیات صالحات

مدیرعامل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت: وقف اهمیت و ارزش بسیار زیادی در اسلام دارد، اما وقف علمی فرهیختگی به همراه دارد که این فرهیختگی به معنای داشتن مدرک تحصیلی نیست، بلکه به معنای دارایی روحیه علمی است. زیرا اگر برای فرزندان خود آرامش، آسایش، زندگی معقول و... را آرزو داریم، باید به روحیات علمی، زیارت و فرهیختگی توجه کنیم و در این راستا آرامش قلبی برای نسل آینده فراهم آوریم. تاکنون چند نویسنده کتاب‌های بسیار خوبی را نگاشته و برای انتشار حق‌التألیف خود را وقف کرده و انتشار این امر را به دست گرفته‌اند.

وی اظهار کرد: امروزه هزینه‌های چاپ، نشر، تحقیق، پژوهش و... بسیار زیاد است. به همین دلیل اگر فردی در این راستا کمکی انجام دهد، بسیار ارزشمند است و جایگاه والایی دارد. یکی از وقف‌هایی که مصداق خوبی برای باقیات الصالحات است، وقف علمی است. بنابراین بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی از این امر استقبال کرده و بسیار از این موضوع خرسند می‌شود. 

قراملکی در خصوص کاربرد پژوهش‌ها برای مسلمانان خارجی، تصریح کرد: قدم‌های اولیه برای استفاده خارجیان و مسلمانان غیرایرانی از پژوهش‌های بنیاد اسلامی آستان قدس صورت گرفته است. یکی از این قدم‌ها در خصوص برگزاری نشست‌های علمی در خارج از ایران است که در قالب همایش‌های علمی بین‌المللی برگزار می‌شود. به عنوان مثال برای کنگره بین‌المللی امام رضا(ع) نشست‌های متعددی برگزار شده است تا چنین خروجی مطلوبی را به ارمغان آورده است. یکی دیگر از این اقدامات انتشار آثار به زبان‌های دیگر است که در این زمینه وضع زبان عربی بهتر است و برای زبان انگلیسی  و اردو چندین اثر منتشر شده است و امیدوار هستیم با حمایت‌های متعدد در این عرصه جهانی هم مؤثر واقع شویم و حضور داشته باشیم.