نقش مناسک اجتماعی در ارتباط میان افراد

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، علی ثاقبی روانپزشک، روان‌درمانگر تحلیلی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در سوگواره «زیباتر از غم» که در خصوص «معنویت، اجتماع و سلامت روان»  به همت مرکز فعالیت‌های قرآنی و با همکاری کانون بعثت اخلاق در پژوهشکده ثامن مشهد برگزار شد، اظهار کرد: برای داشتن جامعه‌ای سالم، باید فضاهایی ایجاد کرد که در آن افراد جامعه بتوانند به شکل مناسب با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و در نتیجه افراد احساس تنهایی و انزوا نداشته باشند.

ثاقبی با تأکید بر دو مورد که چرا بحث اجتماع و سلامت روان اهمیت دارد و معنویت و دین در طول تاریخ چه دستاوردهایی در زمینه همبستگی اجتماعی و پیوند اجتماعی داشته‌اند که می‌تواند امروز به ما کمک کند، بیان کرد: همه ما این را تجربه می‌کنیم و می‌بینیم که جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، پیوندهای اجتماعی‌ آن به دلایل متعددی روز به روز در حال گسسته‌تر شدن است و همبستگی اجتماعی، به معنای اینکه افراد خود را متصل به یکدیگر و یک کل بزرگتر ببینند، کاهش یافته است.

این روانپزشک ادامه داد: انسان‌ها در جامعه از یکدیگر دورتر شده و احساس تنهایی بیشتری را تجربه می‌کنند. این حس تنهایی مسئله‌ای بسیار مهم است که تأثیر جدی بر سلامت روان دارد. سرمایه اجتماعی یک مفهوم نیست که بتوان آن را به سادگی بازسازی کرد. اگر این سرمایه آسیب ببیند، مانند محیط زیست که اگر خراب شود، به راحتی قابل بازسازی نیست. بنابراین، برای جامعه‌مان اگر نگوییم دیر شده، تقریباً زمان برای اقدام در جهت تقویت پیوندهای اجتماعی رو به پایان است.

ثاقبی با اشاره به مطالعه استفاده از تحقیقات برای ارتقای شکوفایی انسان که توسط دانشگاه هاروارد انجام شده است، افزود: این مطالعه از بزرگ‌ترین پژوهش‌ها در تاریخ بشر است. این مطالعه از سال ۱۹۳۸ آغاز شده و همچنان ادامه دارد. در این مطالعه، ابتدا از گروهی از افراد پرسیده شد که به نظرشان چه عواملی باعث خوشبختی، رضایت و حال خوب در زندگی‌شان می‌شود. این افراد شامل ۲۷۰ نفر از دانشگاه هاروارد و ۴۵۰ نفر از جامعه محلی بودند. تقریباً همه آن‌ها پاسخ‌های مشابهی دادند و بر اهمیت پول، قدرت اجتماعی و موفقیت تأکید کردند.

وی در ارتباط با خلاصه این مطالعات و پژوهش‌ها که در طول این سال‌ها جمع‌آوری شده است، گفت: در نهایت، عوامل تعیین‌کننده‌ای مانند سلامت جسمی، سلامت روانی و رضایت از زندگی مشخص شده‌اند. این پژوهشگران هر ساله به جمع‌آوری اطلاعاتی از قبیل پرسشنامه، تست‌های مختلف و آزمایش‌های پزشکی از شرکت‌کنندگان می‌پرداختند، آن‌ها به بررسی کیفیت زندگی افراد پرداخته و تفاوت‌های میان کسانی که خوشبخت‌تر، راضی‌تر و سالم‌تر بودند را شناسایی کردند.

تاثیر روابط فرد در زندگی بر سلامت 

این روانپزشک با اشاره به نتایج این مطالعات، بیان کرد: نتایج نشان می‌دهد که کیفیت روابط فرد در زندگی، تأثیر بسیار زیادی بر سلامت جسمی و روانی او دارد. به عبارت دیگر، اینکه فرد در سن پنجاه سالگی چه میزان قند و چربی دارد، کمتر از کیفیت روابطش در سن پنجاه سالگی بر وضعیت او در سن هشتاد سالگی تأثیرگذار است. همچنین، سطح هوش یا درآمد فرد در سن پنجاه سالگی نیز تأثیر کمتری نسبت به کیفیت روابطش دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد ادامه داد: در این پژوهش، تأکید ویژه‌ای بر اهمیت روابط اجتماعی وجود دارد، یعنی ارتباط با دیگران، به ویژه غریبه‌ها. ما معمولاً روابطی داریم که در آن‌ها به دنیا آمده‌ایم، روابطی که به اقتضای مسیر تحصیلی و کاری‌مان شکل می‌گیرند. اما ارتباط با غریبه‌ها نیز بسیار مهم است. در جوامع بزرگ‌تر، اگر نتوانیم با غریبه‌ها ارتباط برقرار کنیم، دچار انزوا خواهیم شد. در گذشته، انسان‌ها در قبیله‌هایی زندگی می‌کردند که همه افراد را می‌شناختند و پیوندهای اجتماعی قوی‌تری داشتند. اما در جوامع امروزی، با افزایش تعداد افراد و کاهش ارتباطات نزدیک، این پیوندها ضعیف‌تر شده‌اند.

وی با تاکید بر اینکه کیفیت روابط فرد با دیگران، به ویژه غریبه‌ها، نقش بسیار مهمی در تعیین سلامت جسمی و روانی او ایفا می‌کند، گفت: در جوامع مدرن، ارتباطات انسانی بیشتر حول سه محور اصلی شکل می‌گیرد: روابط کاری، روابط مالی و روابط رومانتیک. این روابط به جز روابط اولیه‌ای که افراد در آن به دنیا می‌آیند، تعیین‌کننده ساختار اجتماعی ما هستند. اما متأسفانه غریبه‌ها در زندگی ما جایگاه چندانی ندارند و بسیاری از ما با غریبه‌ها احساس ترس و واهمه داریم. این ترس به‌ویژه در تربیت کودکان مشهود است؛ والدین معمولاً به فرزندان خود آموزش می‌دهند که با غریبه‌ها صحبت نکنند و از آن‌ها دوری کنند.

ثاقبی با اشاره به اینکه در گذشته انسان‌ها در قبیله‌های کوچک زندگی می‌کردند و ناگزیر بودند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، افزود: در آن زمان، برای تأمین نیازهای اولیه مانند غذا و امنیت، ارتباطات اجتماعی ضروری بود. اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی و تغییرات اجتماعی، این نیازها به شکل دیگری تأمین می‌شوند. این تغییرات باعث شده که افراد به سمت انزوا گرایش پیدا کنند و ارتباطات اجتماعی کاهش یابد. این انزوا می‌تواند تأثیرات منفی بر سلامت روانی افراد بگذارد. در واقع، تنهایی ذاتی بشر در چنین جوامعی بیشتر نمایان می‌شود و بر کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد ادامه داد: در موقعیت‌های مختلف، انسان‌ها می‌توانند با یکدیگر دردل کنند و متوجه شوند که چقدر شباهت‌های زیادی دارند. ما انسان‌ها بسیار بیشتر از آنچه فکر می‌کنیم به هم شبیه هستیم و تفاوت‌های ما بسیار جزئی است. اما به دلیل غریبه‌هراسی، فرصت برقراری ارتباط و صحبت کردن با یکدیگر از ما گرفته شده است. این غریبه‌هراسی باعث می‌شود که ما همیشه از دور به یکدیگر نگاه کنیم و در نتیجه، کینه و بدبینی میان ما شکل بگیرد.

وی با اشاره به اینکه همه انسان‌ها در برخی جنبه‌ها مشترک هستند، افزود: همه ما از درد و بیماری رنج می‌بریم، همه دوست داریم غذای خوشمزه بخوریم و محبت دریافت کنیم. خواسته‌ها و ترس‌های ما در ۹۹ درصد موارد شبیه به هم هستند. اما گاهی این غریبه‌هراسی آنقدر زیاد می‌شود که تصور می‌کنیم دیگران به گونه‌ای غیرقابل فهم و غیرقابل دسترسی هستند. در این میان، ادیان مختلف در طول تاریخ تلاش کرده‌اند تا این دیوارها را بشکنند. آن‌ها مکان‌هایی مانند مساجد، کلیساها و کنیسه‌ها ایجاد کرده‌اند که فضایی برای جمع شدن افراد فراهم کنند. در این فضاها، افراد به عنوان برادران و خواهران دینی گرد هم می‌آیند.

ثاقبی با بیان اینکه به طور کلی، بسیاری از آداب و رسوم در ادیان مختلف حول محور گردهمایی افراد دور هم است، گفت: این نشان‌دهنده اهمیت ارتباط انسانی و پیوندهای اجتماعی است که باید تقویت شوند تا بتوانیم دیوارهای غریبه‌هراسی را بشکنیم و به یکدیگر نزدیک‌تر شویم. مراسم‌ها و مناسک اجتماعی در فرهنگ‌های مختلف، به ویژه در جوامع مذهبی، نقش مهمی در ایجاد ارتباط میان افراد دارند. به عنوان مثال، در مراسم افطار یا در مراسم‌هایی مانند عاشورا، مردم دور هم جمع می‌شوند و معمولاً یک نوع ارتباط و همدلی را تجربه می‌کنند. امروزه، به دلیل فردگرایی و تغییرات اجتماعی، بسیاری از این مراسم‌ها به شکل محدودتری برگزار می‌شوند. 

این روانپزشک در ارتباط با اینکه که در طول زندگی، هر یک از ما گاهی آسیب‌هایی به دیگران می‌زنیم، افزود: این آسیب‌ها می‌تواند ناشی از رفتارهای ناآگاهانه یا حتی عمدی باشد. فردی که مورد آسیب قرار گرفته، به‌ویژه در شرایطی که نمی‌تواند به راحتی با شخص آسیب‌زننده صحبت کند، ممکن است سختی زیادی را تجربه کند. در چنین مواقعی، فرد آسیب‌زننده باید بتواند با صداقت و شجاعت به طرف مقابل نزدیک شود و از او عذرخواهی کند. اما بسیاری از افراد به دلیل وجدان و یا غرور، از این کار خودداری می‌کنند و این عدم عذرخواهی می‌تواند باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در روابط انسانی شود.

وی با تاکید بر اینکه برای اینکه جامعه‌ای هم‌بسته داشته باشیم، لازم است که افراد با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و از آسیب‌هایی که به هم زده‌اند، آگاه شوند، گفت: یکی از راه‌های تقویت این ارتباطات، فراهم کردن فضایی است که افراد بتوانند به راحتی عذرخواهی کنند و از یکدیگر بپذیرند. اگر روزی قانونی وجود داشته باشد که هر فرد باید از کسانی که به آن‌ها آسیب زده عذرخواهی کند تا بخشیده شود، این موضوع می‌تواند باعث کاهش مقاومت‌های درونی و افزایش همدلی میان افراد گردد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد با اشاره به اینکه موضوع خودخواهی ذاتی بشر در تضاد با نیازهای اجتماعی او قرار دارد، ادامه داد: برای زندگی در یک جامعه و تمدن، لازم است که برخی از منافع فردی خود را نادیده بگیریم. اگر تنها به حال خود فکر کنیم، ممکن است منافع فردی‌مان با منافع جمعی در تضاد باشد. بنابراین، برای ایجاد یک جامعه سالم و متعادل، باید راهکارهایی برای برقراری روابط معنادار بین افراد وجود داشته باشد و این تعادل می‌تواند از طریق مراسم و چارچوب‌های متناسب با نیازهای جامعه امروز ایجاد شود.

وی در ارتباط با اینکه این مراسم و آیین‌ها نیز به نوعی به همین موضوع مربوط می‌شوند، گفت: در روز عاشورا، امام حسین(ع) دعایی را با خداوند انجام می‌دهد که در آن نفرینی برای زوال برکات زمین دارد. این نفرین نشان‌دهنده اهمیت پیوند میان انسان‌ها و جامعه است. در این بین، هریک از ما باید در حد توان خود تلاش کنیم تا ارتباطات را تقویت کنیم. این ارتباطات می‌توانند شامل همسایگان، دوستان و افرادی باشند که نمی‌شناسیم. اگر هرکس بتواند پیوندی با دیگران ایجاد کند، می‌توانیم به زندگی بهتر و اجتماعی سالم‌تر دست یابیم.

ثاقبی با تاکید بر اینکه در دنیای امروز، افراد ممکن است در جمع‌های خانوادگی یا دوستانه نیز احساس تنهایی کنند، افزود: این احساس تنهایی می‌تواند ناشی از عدم ارتباط واقعی باشد. بنابراین، برگزاری مراسم و آیین‌ها می‌تواند فرصتی برای ایجاد ارتباطات عمیق‌تر و کاهش احساس تنهایی باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد با اشاره به تغییر در برگزاری مناسک، بیان کرد: مناسک و مراسمی مانند عروسی که در گذشته فضایی برای شادی و همدلی ایجاد می‌کردند، اکنون ممکن است به مکان‌هایی تبدیل شوند که افراد بیشتر به جنبه‌های مادی و هزینه‌های آن توجه دارند. این تغییر می‌تواند ناشی از فشارهای اقتصادی، انتظارات اجتماعی و همچنین تغییرات فرهنگی باشد.

این روان درمانگر تحلیلی با اشاره به احساس تنهایی در جمع، گفت: «تو تنها نیستی». این جمله در شرایطی که افراد در جمع‌های بزرگ حضور دارند، اما هنوز احساس تنهایی می‌کنند، به وضوح نشان‌دهنده‌ چالش‌های ارتباطی در دنیای مدرن است. این احساس تنهایی می‌تواند ناشی از عدم ارتباط واقعی و عمیق باشد. افراد ممکن است در جمع حضور داشته باشند، اما به دلیل مشغولیت‌های ذهنی یا عدم ارتباط عاطفی، احساس کنند که به تنهایی در حال گذراندن لحظات خود هستند.

 وی با تاکید بر لزوم فرهنگ‌سازی و بازتعریف مناسک، تصریح کرد: برای بازگشت به الگوهای مثبت همدلی و اشتراک احساسات، نیاز به فرهنگ‌سازی داریم. این فرهنگ‌سازی می‌تواند شامل ترویج ارزش‌های انسانی، ایجاد فضاهای امن برای گفتگو و تبادل نظر و نیز حمایت از یکدیگر در لحظات سخت زندگی باشد. برگزاری مراسمی که در آن افراد بتوانند به صورت واقعی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و احساسات خود را به اشتراک بگذارند، می‌تواند مفید باشد.

ثاقبی ادامه داد: از دیدگاه روانشناسی اجتماعی، نیاز به تعلق و همبستگی یکی از نیازهای اساسی انسان‌هاست. وقتی که این نیازها برآورده نمی‌شوند، افراد ممکن است دچار احساس تنهایی و انزوا شوند. بنابراین، ایجاد فضاهایی که این نیازها را پاسخگو باشند، ضروری است. همچنین ما باید به دنبال الگوهای جدیدی باشیم که بتوانند حس همدلی و ارتباط را در جامعه تقویت کنند. این الگوها باید با توجه به تغییرات اجتماعی و فرهنگی موجود شکل بگیرند و باید تلاش کنیم تا ارزش‌های انسانی را در مناسک اجتماعی حفظ کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در ارتباط با ارتباطات انسانی و تأثیر آن بر سلامت روان، بیان کرد: امروزه، با کاهش تحرک و تغییر در الگوی غذایی، بدن ما به‌طور قابل‌توجهی تحت تأثیر قرار گرفته است. با این حال، نیازهای روانی ما تغییر نکرده‌اند. شواهد پژوهشی نشان می‌دهد که یکی از عوامل کلیدی که انسان‌ها را از خودکشی حفظ می‌کند، وجود ارتباطات مؤثر با دیگران است. یکی از چهار عامل اصلی خطر خودکشی، زندگی تنها یا زندگی با فردی دیگر است، نه فقط اینکه رابطه خوبی داشته باشند، بلکه صرفاً وجود یک همراه در زندگی اهمیت دارد.

وی با بیان اینکه این موضوع نشان می‌دهد که نیازهای انسانی ما ثابت مانده‌اند، گفت: مهم‌ترین نکته این است که روابط مؤثر چقدر می‌توانند حس تنهایی ما را کاهش دهند. اگر فردی در زندگی‌اش کسی را داشته باشد که بتواند به او اعتماد کند، درددل کند یا حتی برای تفریح با او وقت بگذارد، این ارتباطات می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی احساس تنهایی را کاهش دهد و لذت زندگی اجتماعی مثبت را به افراد بدهد.

این روانپزشک در رابطه با شبکه اجتماعی و حس تعلق افراد به آن، اظهار کرد: حضور افراد در زندگی ما به ایجاد یک شبکه اجتماعی کمک می‌کند که می‌تواند حس تنهایی را در دنیایی که هر فرد به‌طور جداگانه در آن زندگی می‌کند، کاهش دهد. این شبکه اجتماعی به ما کمک می‌کند تا به دنیا متصل شویم و احساس کنیم که تنها نیستیم و در دنیایی اجتماعی و در ارتباط با افراد دیگر زندگی می‌کنیم. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد ادامه داد: برای تقویت همدلی و ارتباطات اجتماعی، پیشنهاد می‌شود که هر روز با یک فرد غریبه صحبت کنید. این گفت‌وگوها نباید حریم شخصی فرد را نقض کند، بلکه باید سوالاتی باشد که باعث ایجاد ارتباط عمیق‌تر شود. مثلاً می‌توانید از او بپرسید که در طول روز چگونه با چالش‌های روزمره کنار می‌آید. در این میان باید توجه داشته باشیم که افراد با هم متفاوت هستند. برخی افراد برونگرا هستند و راحت‌تر با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند، در حالی که برخی دیگر درونگرا هستند و ممکن است نیاز به زمان بیشتری برای برقراری ارتباط داشته باشند.

این روانپزشک با اشاره به اهمیت احساس ضرورت در برقراری ارتباط، گفت: ما برای چیزهایی که احساس ضرورت می‌کنیم، راه‌حل‌هایی پیدا می‌کنیم. مثلاً وقتی بچه‌ها می‌خواهند درس بخوانند یا برای موفقیت تلاش کنند، این احساس ضرورت آنها را به عمل وادار می‌کند. بنابراین، مهم است که ما این احساس ضرورت را در خود ایجاد کنیم تا بتوانیم به اهدافمان برسیم و با افراد دیگر ارتباط برقرار کنیم.

ثاقبی در پایان افزود: در نهایت، باید توجه داشته باشیم که تجربیات جمعی و آیین‌ها می‌توانند به ما کمک کنند تا از احساسات منفی فاصله بگیریم و حس تعلق و همبستگی را تقویت کنیم. اگرچه ممکن است برخی افراد نسبت به این مراسم‌ها گارد داشته باشند، اما اهمیت آن‌ها در ایجاد ارتباطات انسانی و تقویت سلامت روان غیرقابل انکار است و میتواند در ایجاد و داشتن جامعه ای سالم همراه با ارتباطات مناسب و سالم نقش مفیدی ایفا کند.