الگوپذیری از امام رضا(ع) در تعاملات بین‌المللی

امام رضا(ع) از یک سبک و اسلوب خاص در مناظرات استفاده نمی‌کردند بلکه متناسب با شخصی که در مقابل ایشان بوده‌اند سبک و اسلوب مناظره متفاوت بوده است. شیوه مناظره علی بن موسی الرضا(ع) نسبت به طرف مقابل او در هر مناظره، متفاوت بود. وی در مواجهه با زندیقان و خداناباوران؛ از دلایل و برهان‌های عقلی استفاده می‌کرد؛ چراکه آنها کتاب‌های مذهبی و دلایل نقلی را قبول نداشتند و تنها به عقل استناد می‌کرد. امام همچنین در مناظره با اهل کتاب نیز از استدلال‌های عقلی بهره می‌برد. شیوه ایشان در مواجهه با اختلافات و نظرات مخالف، صبر و سعه صدر بود و سعی در آرام کردن فضای مناظره داشت. 

شاخصه‌های اصلی مناظره‌های علی بن موسی الرضا(ع) را می‌توان در دو بخش کلی مناظرات درون‌‌دینی و مناظرات برون‌دینی تقسیم‌بندی کرد. در مناظره‌های درون‌دینی علی بن موسی، تشریح جایگاه امامان پس از پیامبر اسلام(ص)، اثبات امامت علی بن ابی‌طالب و برخی مجادلات کلامی بین شیعه و سنی؛ مهم‌ترین موضوعات محسوب می‌شود. اثبات عصمت برای علمای عقل‌محور افراطی معتزله نیز از دیگر موضوعات این مناظره‌ها محسوب می‌شد. در زمینه مناظرات برون‌دینی نیز با در نظر داشتن جایگاه علمی امامان شیعه و تسلط آنان بر کتب ادیان دیگر، این مناظرات دربرگیرنده نقدهای اساسی بر ادیان مورد دیگر بوده‌است.

خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی، با مرضیه رستمیان، مدیر گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه امام رضا(ع)، در خصوص «الگوگیری از آموزه‌های امام رضا(ع) در دیپلماسی فرهنگی و گفت‌وگوهای بین‌المللی»، گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم:

ایکنا_ الگوگیری از آموزه‌های امام رضا(ع) در چه زمینه‌هایی می‌تواند برای ما راهگشا باشد؟

یکی از محورهای قابل بررسی در سیره و سبک زندگی امام رضا(ع)، الگوگیری از ایشان در تعاملات بین‌المللی و گفت‌وگوها، نوعی احقاق حقانیت یعنی بیان گفت‌وگوهای تأثیرگذار با ادیان و افراد در ملل مختلف است که با توجه به مناظرات و گفت‌وگوهایی ایشان در زمان حضور در مرو با نمایندگان یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان و دیگر فرقه‌ها داشتند که می‌تواند الگوی مناسبی برای ما باشد تا در گفت‌وگوهای بین‌المللی و مذاهب مختلف، با استراتژی مناسب به اهداف قابل قبولی در این زمینه برسیم.

وی ادامه داد: امام رضا(ع) زمانی که در مرو حضور داشت با نماینده‌های مختلفی از یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان، زنادقه، مادی‌گراها و افراد فرقه‌های مختلف و دیدگاه‌های خاص گفت‌وگو کرد و مسائل گوناگونی را مورد بحث قرار داد. مناظراتی که ایشان در آن ایام با بزرگان این ادیان انجام دادند، هم از نظر علمی و هم از نظر اخلاق حرفه‌ای که باید در آن ملاحظه شود، قابل بررسی است. به این معنی که وقتی با طرفی صحبت می‌کنیم که با ما هم نظر یا هم ملیت نیست، باید اصول اخلاقی را رعایت کنیم. برخی از نکات کلیدی که امام رضا(ع) در این مناظرات رعایت می‌کردند، می‌تواند به‌عنوان اصول بنیادین در گفت‌وگوهای بین‌المللی و بین‌مذهبی مدنظر قرار گیرد.

ایکنا_ در خصوص گفت‌وگوهای بین‌المللی یا بین‌مذهبی میان حضرت رضا(ع) و گروه‌های دیگر بفرمائید.

در رابطه با گفت‌وگوهای بین‌المللی یا بین‌مذهبی میان حضرت رضا(ع) و گروه‌های دیگر، بعضی از اقدامات، مقدمه‌ای هستند. یکی از این موارد که در روایات آمده است، وضو گرفتن قبل از شروع گفت‌وگو بود. به این منظور که حضرت در ابتدا معنویت را از جسم آغاز کرد و سپس به روح تسلی داد. همچنین نوشیدنی میل کرد تا در کنار قوت قلبی قوت جسمانی را نیز قبل از ورود به گفت‌وگو داشته باشد که نشان‌دهنده تطهیر ظاهری و باطنی است قبل از آغاز گفت‌وگو است، زیرا کار مهمی در پیش داشت.

از موارد دیگری که امام رضا(ع) به آن اهمیت می‌داد، یقین به حق بودن خود و پیروزی در گفت‌وگوها بود. زمانی که یکی از یارانشان نگرانی خود را ابراز کرد، ایشان با لبخند پاسخ داد که آیا واقعاً فکر می‌کنی آن‌ها می‌توانند مرا مجاب کنند و شکست دهند؟ خیر مطمئن باش که من پیروز می‌شوم؛ این همان مقدمات اولیه است که از لحاظ ذهنی حق بودن برای ایشان یقین شده بود و با اعتقاد راسخ به کاری که می‌خواست انجام دهد، وارد فضای مناظره می‌شد. امام رضا(ع) در حین گفت‌وگو معیارهای روشی و اخلاقی خاصی را رعایت می‌کرد. یکی از این اصول، روشمند بودن در بحث است، در راستای اینکه با چه روشی به بهترین نتیجه برسد. مناظره یا گفت‌وگو براساس باورهای رقیب بود. امام به‌جای استفاده از قرآن که ممکن بود برای طرف مقابل قابل قبول نباشد، از باورها و منابعی که به آن‌ اعتقاد داشتند، استفاده می‌کرد. این رویکرد نشان‌دهنده احترام به دیدگاه‌های رقیب و تلاش برای ایجاد یک فضای گفتگو محور بود.

مورد دیگری که امام رضا(ع) به آن توجه داشت، استفاده از روش پرسش بود. ایشان با طرح سؤالات، طرف مقابل را به تفکر وادار می‌کرد و این شیوه باعث می‌شد که طرف مقابل به ابعاد جدیدی از موضوع فکر کند. این نوع پرسشگری به عمق تفکر کمک می‌کند. امام رضا (ع) همچنین به ما یاد می‌دهد که باید در هر گفت‌وگویی به موضوع کاملاً احاطه علمی داشته باشیم. ایشان با علم و تسلط کامل بر مباحث، به طرف مقابل نشان می‌داد که اگر تمام ابزارهای خود را جمع کند، نمی‌تواند از پس ادله و پاسخ‌های ایشان برآید. حضرت رضا(ع) با صراحت اعلام می‌کرد: «هرچه به نظرتان می‌آید بپرسید، من جواب می‌دهم.» این نشان‌دهنده اعتماد به نفس و تسلط علمی ایشان بود. یعنی کاملاً سطح و عمق علم خودشان را به رخ حریف می‌کشید و بسیار مهم است که ما با دست پر در گفت‌وگوها حاضر شویم.

نکته دیگری که در این مناظرات مشاهده می‌شود، تأیید طرف مقابل در صورت بیان نکته درست است. حتی اگر طرف مقابل یهودی یا مسیحی بود، نکته‌ای به درستی بیان می‌شد، حضرت رضا(ع) آن را تأیید می‌کرد. این نوع رفتار نشان‌دهنده اخلاق گفت‌وگو و احترام متقابل است. امام رضا(ع) همواره احترام را در گفت‌وگو رعایت می‌کردند. حتی اگر طرف مقابل از مذهب یا فرهنگ متفاوتی بود، با عبارات محترمانه یا نصرانی خطاب قرار می‌دادند و از القاب تحقیرآمیز مانند رجل یا ای مرد پرهیز می‌کردند. و تنها در روایاتی این القاب به‌کار رفته است که ایشان تأکید دارند استفاده از چنین القابی نشان‌دهنده جهل است و نباید در مناظرات به‌کار رود.

مورد دیگری که در جریان گفت‌وگوها رعایت می‌کرد، این بود که اگر طرف مقابل قانع نمی‌شد، بحث را به جدل و مسائل بی‌ربط نمی‌کشید. امام رضا(ع) همچنین سطح مخاطب و راه‌های فهم او را تحلیل می‌کرد. ایشان با آگاهی از مسیرهای فکری طرف مقابل، بحث را به گونه‌ای هدایت می‌کرد که بهترین نتیجه حاصل شود. در نهایت، ما باید از سیره امام رضا(ع) درس بگیریم. وقتی که در فضایی هستیم که نیاز به گفت‌وگو داریم، باید با اشراف کامل بر توانمندی‌ها و احترام متقابل وارد شویم. اگر ما این روش‌ها را در گفت‌وگوهای خود رعایت کنیم، بهترین تأثیر را خواهیم داشت.