باب گفت‌وگو در اسلام هیچ‌گاه بسته نیست

در دنیای امروز که جوامع با تنوع فرهنگی، مذهبی و فکری گسترده‌تری نسبت به گذشته روبه‌رو هستند، گفت‌وگو و تعامل سازنده با جهان نه‌تنها یک ضرورت اخلاقی و انسانی است، بلکه راهکاری عقلانی برای دستیابی به صلح، درک متقابل و حل چالش‌های جهانی محسوب می‌شود. در چنین فضایی، ملت‌ها و فرهنگ‌ها زمانی می‌توانند نقش مؤثر و الهام‌بخشی ایفا کنند که به‌جای تقابل بر مبنای گفت‌وگوی منطقی، احترام متقابل و فهم مشترک حرکت کنند. اسلام به‌عنوان دینی عقل‌گرا و تمدن‌ساز، همواره بر اصل گفت‌وگو تأکید داشته و آن را ابزاری برای تبیین حقیقت و تقویت همگرایی انسانی دانسته است. به‌مناسبت روز گفت‌وگو و تعامل سازنده با جهان خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی با حجت‌الاسلام والمسلمین حسین ابراهیمی، پژوهشگر دینی گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

 

یکی از آموزه‌های ارزشمند و زیبای دین اسلام، جایگاه بلند تفکر در نظام عبادی آن است. در روایات آمده است: «تفکرُ ساعةٍ أفضلُ من عبادة سبعین سنة»؛ ساعتی تفکر، برتر از هفتاد سال عبادت است که این «ساعت» در روایت به معنای زمان رایج و قراردادی نیست، بلکه حتی لحظه‌ای تأمل و اندیشه را نیز شامل می‌شود و این بیان نشان می‌دهد که در نگاه دین، تفکر نه‌تنها هم‌سنگ عبادت‌های طولانی‌مدت است، بلکه برتر از آن‌ها محسوب می‌شود.

 

در پرتو همین اصل، اهمیت گفت‌وگو نیز روشن می‌شود، چرا که گفت‌وگو، بستر پیدایش تفکر و تبادل اندیشه است. دین ما، دینی مبتنی بر منطق و مدعی است که اسلام از والاترین منطق برخوردار است و اگر این منطق زیبا و ژرف، با شیوه‌ای درست و مؤثر به دیگران معرفی شود، بی‌تردید دل‌های بسیاری را به‌سوی خود جذب می‌کند، از این‌رو، باب گفت‌وگو در اسلام هیچ‌گاه بسته نبوده و نیست.

 

این در باز گفت‌وگو، منحصر به مسلمانان و شیعیان نیست، بلکه شامل همه انسان‌ها با هر مذهب، دین و اندیشه‌ای می‌شود، البته گفت‌وگو نیازمند آمادگی‌هایی است، از جمله اینکه شخص گفت‌وگوکننده باید در موضوع موردنظر، اطلاعات عمیق و دقیق داشته باشد، اما اصل گفت‌وگو بر این مبناست که اگر دین ما از منطق بالایی برخوردار است، نباید از مواجهه با دیگران گریزان باشیم، بلکه باید از گفت‌وگو استقبال کنیم.

 

در فرهنگ شیعه، امام رضا(ع) را می‌توان الگویی برجسته برای گفت‌وگو دانست. آن حضرت، پیشوای گفت‌وگو با پیروان ادیان مختلف بودند، گفت‌وگویی مبتنی بر ادب، منطق و استفاده از مبانی و مسلمات طرف مقابل. حضرت با صاحبان ادیان دیگر، حتی با کسانی که منکر خداوند بودند، گفت‌وگو می‌کردند، آن‌هم با زبانی آرام، عقلی و اقناعی و این سیره، نشان‌دهنده ظرفیت عظیم عقلانی در مکتب تشیع است.

 

متأسفانه این بخش از حیات امام رضا(ع) به‌درستی تبیین نشده و حق مطلب درباره آن ادا نشده است، در حالی‌که تأکید بر گفت‌وگو، می‌تواند راهی برای وحدت، انسجام و از بین‌بردن سوءتفاهم‌ها باشد. تجربه نشان داده که بسیاری از اصطکاک‌ها، نزاع‌ها و دشمنی‌ها، ناشی از نبود ارتباط و عدم درک متقابل است و گفت‌وگو معجزه‌ای برای رفع این سوءتفاهم‌هاست.

 

 

در وقایع اجتماعی و سیاسی اخیر تجربه‌های مهمی در این زمینه حاصل شد. شکل‌گیری فضاهایی مانند «کافه‌ گفت‌وگو»، جایی برای تبادل اندیشه و شنیدن دغدغه‌های مختلف بود و حتی اگر نتیجه‌ای مستقیم حاصل نشود، همین که گفت‌وگو انجام شود، سبب نزدیکی دل‌ها و کاهش فاصله‌ها می‌شود. وقتی فردی بتواند آزادانه دغدغه‌های ذهنی‌اش را بیان کند و ما شنونده خوبی برای او باشیم، همین تعامل، نوعی احترام متقابل می‌آفریند.

 

این اهمیت، فقط محدود به جامعه شیعه نیست و در روابط بین مذاهب اسلامی نیز گفت‌وگو باید اصل باشد، گفت‌وگویی که هیچ‌کس را مجبور به ترک مذهب خود نمی‌کند، بلکه هدف آن، شنیدن، فهمیدن و شناخت متقابل است. بسیاری از کینه‌ها و بدبینی‌ها ناشی از سوءبرداشت‌هاست و گفت‌وگو می‌تواند گره‌گشای بسیاری از آن‌ها باشد.

 

این اصل، نه‌تنها در حوزه اجتماعی و مذهبی، بلکه در سطح بین‌الملل نیز کاربرد دارد. تجربه شخصی من به‌عنوان کسی که در حوزه کلام اسلامی تخصص آکادمیک دارم و بیش از بیست سال در فضای شبکه‌های اجتماعی فعال بوده‌ام، گواه آن است که گفت‌وگوی مؤثر، مسیر شناخت مخالفان، اصلاح محتوا، تصحیح ادبیات و بازبینی استدلال‌ها را هموار می‌سازد.

 

بسیاری از مواقع، ما دغدغه‌های مخالفان را به‌درستی درک نکرده‌ایم یا پاسخ‌های‌مان برای آن‌ها اقناع‌کننده نبوده است. گفت‌وگو می‌تواند این فاصله را پر کند، البته نه به معنای دست‌کشیدن از اصول و اعتقادات، بلکه به معنای اصلاح نحوه بیان، استدلال و ارائه مفاهیم برای تأثیرگذاری بیشتر.

 

 

نسل امروز بیش از هر زمان دیگری به مطالعه، مراجعه به اهل تخصص و از همه مهم‌تر به گفت‌وگویی مؤثر و بی‌مرز نیاز دارد، گفت‌وگویی محترمانه، منطقی و هدفمند که با رعایت اصول و آمادگی لازم انجام شود. چنین گفت‌وگویی در همه سطوح از فردی تا اجتماعی و از مذهبی تا بین‌المللی کارآمد و راهگشاست.

 

 

نکته‌ای شگفت‌انگیز در قرآن، اهمیت این موضوع را نشان می‌دهد، خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ ٱلْمُشْرِكِينَ ٱسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّىٰ يَسْمَعَ كَلَـٰمَ ٱللَّهِ ۖ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ»؛ اگر یکی از مشرکان، در میانه جنگ از تو پناه خواست تا سخن خدا را بشنود، به او پناه بده تا کلام الهی را بشنود، سپس او را به محل امنش برسان.» که این آیه، نشان‌دهنده اوج منطق، عقلانیت و دعوت به گفت‌وگو در دین اسلام است و حتی در بحبوحه جنگ، اگر دشمن خواهان شنیدن منطق و پیام خداست، اسلام او را به گفت‌وگو دعوت می‌کند. زیرا ما نیامده‌ایم تا بجنگیم، بلکه آمده‌ایم تا پیام حیات‌بخش خدا را به گوش جان‌ها برسانیم.