سعه‌صدر؛ ویژگی بارز امام سجاد(ع) در مدیریت بحران

علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام سجاد و زین‌العابدین(ع)، چهارمین امام شیعیان که مدت امامت وی ۳۴ سال بود. امام سجاد(ع) در واقعه کربلا حضور داشت، اما به علت بیماری، در جنگ شرکت نکرد. لشکر عمر بن سعد پس از شهادت امام حسین(ع) او را همراه اسیران کربلا به کوفه و شام بردند و خطبه امام سجاد(ع) در شام باعث آگاهی مردم از جایگاه اهل بیت(ع) شد. به‌مناسبت شهادت امام سجاد(ع)، حجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو، استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

در طول تاریخ بشر، لحظاتی بحرانی وجود داشته که بقای یک ملت، اندیشه یا مکتب، منوط به درایت و مدیریت یک رهبر شایسته بوده است. مدیریت بحران، مهارتی است که تنها از عهده کسانی برمی‌آید که دارای بینش، صبر، شجاعت، حکمت و مقبولیت عمومی باشند. نهضت عاشورا، یکی از پیچیده‌ترین و عمیق‌ترین حوادث تاریخ اسلام است که پس از شهادت امام حسین(ع)، وارد مرحله‌ای شد که اگر مدیریت صحیحی در آن اعمال نمی‌شد، پیام این قیام عظیم به فراموشی سپرده می‌شد. در این میان، امام سجاد(ع) به‌عنوان تنها امام باقی‌مانده و وارث نهضت، نقشی بی‌بدیل و محوری در عبور از بحران و حفظ پیام عاشورا ایفا کرد.

 

قیام امام حسین(ع) با هدف احیای اسلام ناب محمدی، مبارزه با ظلم و طاغوت و افشای انحرافات حکومت یزید، پایه‌گذاری شد. آن حضرت با علم به شهادت خود و یارانش، قدم در مسیری گذاشت که پایان آن ظاهراً نابودی کامل سپاه حق و پیروزی ظاهری باطل بود، اما در دل این شکست ظاهری، بذری کاشته شد که باید کسی آن را رشد می‌داد و به ثمر می‌رساند. لحظه‌ای که آخرین یار امام حسین(ع) به شهادت رسید و اهل‌بیت امام به اسارت درآمدند، زمان آغاز بحران بود، بحرانی که نیاز به مدیری هوشمند، صبور و راه‌شناس داشت تا نهضت را از مسیر نابودی نجات داده و پیام آن را به نسل‌های بعد منتقل کند.

 

امام علی بن الحسین، مشهور به زین‌العابدین، در آن زمان جوانی ۲۳ ساله بود که از ابتدا همراه کاروان عاشورا بود و تمام مراحل نهضت را با چشم خویش دیده بود. امام سجاد(ع) در بحرانی‌ترین لحظات، با قدرتی درونی و بینشی الهی توانست نقش مدیریتی خود را آغاز کند. از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های امام در مدیریت بحران عبارت‌اند از:

 

 

امام سجاد(ع) نه تنها با فضای سیاسی آن دوران آشنا بود، بلکه با ساختار حکومت اموی و نفاق موجود در جامعه اسلامی نیز به‌خوبی آشنایی داشت. ایشان به‌درستی تشخیص داد که مسیر مبارزه در دوران اسارت و پس از آن، با مسیر قیام امام حسین(ع) متفاوت است و باید با ابزارهایی چون خطابه، دعا، روشنگری، تربیت نسل مؤمن و پرهیز از درگیری مستقیم، نهضت را زنده نگه داشت.

 

 

در دل حادثه‌ای که عزیزترین افرادش را از دست داده و در شرایط جسمانی وخیمی نیز قرار داشت، امام سجاد(ع) با صبری الهی توانست نه تنها خود را حفظ کند، بلکه پناهگاه روحی اهل‌بیت(ع) نیز باشد. صبر آن حضرت نه یک سکوت منفعلانه، بلکه راهبردی فعال برای حفظ نهضت در موقعیت ضعف بود.

 

 

امام زین‌العابدین(ع) با اخلاق بی‌نظیر خود، حتی مخالفان را به احترام وادار می‌کرد. دشمنانی چون عبیدالله بن زیاد یا یزید، با دیدن عظمت و وقار آن حضرت، از تصمیمات اولیه خود عقب‌نشینی کردند و این هیبت معنوی، ابزار مهمی برای کنترل بحران و زنده نگه‌داشتن پیام عاشورا بود.

 

 

خطبه‌های کوفه و شام، اوج هنر امام در مدیریت کلام و بهره‌گیری از فرصت‌هاست. امام سجاد(ع) در حالی که به اسارت برده شده بود، در جایگاه متهم قرار گرفته و دشمنان سعی در تحقیر اهل‌بیت(ع) داشتند، با بیانی رسا، خاندانی را معرفی کرد که چراغ هدایت بشر هستند و وجدان‌های خفته را بیدار کرد.

 

 

مرحله اول بحران، اسارت اهل‌بیت(ع) بود. خانواده پیامبر اکرم(ص)، با بدترین شیوه‌ها از کربلا به کوفه و سپس به شام برده شدند که در این مرحله، امام سجاد(ع) با تدبیر خاص، نقش خود را در هدایت قلوب مردم ایفا کرد. رفتار باوقار و سخنان روشنگر او در مجلس ابن‌زیاد و درباریان شام، برگی مهم در تاریخ بیداری مسلمانان است.

 

در مسیر بازگشت اهل‌بیت(ع) از شام به مدینه، امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در شهرهای مختلف با ایراد خطبه‌هایی مردم را نسبت به ظلم یزید و اهداف قیام عاشورا آگاه ساختند. این خطبه‌ها، پایه‌گذار بیداری عمومی و ظهور نهضت‌های ضد اموی در آینده شد.

 

بازگشت امام به مدینه، آغاز فاز جدیدی از مدیریت نهضت بود و در شرایطی که نه امکان قیام مسلحانه وجود داشت و نه فضای سیاسی اجازه فعالیت علنی می‌داد، امام سجاد(ع) با تأسیس مدرسه دعا و تربیت شاگردانی چون ابوحمزه ثمالی، نقش تمدن‌ساز خود را ایفا کرد. صحیفه سجادیه در همین دوره نوشته شد؛ اثری که نه تنها نمونه‌ای از ارتباط با خداست، بلکه مملو از معارف توحیدی، اجتماعی و اخلاقی است.

 

اگرچه عاشورا از نظر نظامی یک شکست ظاهری بود، اما مدیریت بحران امام سجاد(ع) آن را به یک پیروزی ابدی و جهانی تبدیل کرد. آن حضرت با هوشمندی تمام، پیام خون امام حسین(ع) را به گوش تاریخ رساند و از آن در برابر تحریف‌ها و فراموشی‌ها پاسداری کرد. اگر پس از کربلا، امام سجاد(ع) نبود، بعید نبود که نهضت عاشورا نیز در میان هیاهوی ظلم و سانسور امویان خاموش شود، اما به واسطه مجاهدت‌های خاموش و عمیق امام سجاد(ع)، عاشورا نه تنها خاموش نشد، بلکه به مشعلی برای همه نسل‌های آزادی‌خواه بدل شد.

 

در نهایت، درس بزرگ مدیریت بحران از کربلا و امام سجاد(ع) این است که در سخت‌ترین شرایط، با صبر، حکمت، سخن درست و اتصال به معنویت می‌توان بزرگ‌ترین بحران‌ها را تبدیل به فرصت کرد؛ فرصتی برای نجات انسانیت، افشای باطل و تثبیت حقیقت.