کارآفرینی اجتماعی در ترازوی آموزه‌های قرآن کریم

دنیای امروز با وجود پیشرفت‌های شگرف علمی و صنعتی، همچنان با معضلات ریشه‌دار اجتماعی نظیر فقر، بیکاری، نابرابری و محرومیت دست و پنجه نرم می‌کند. راه‌حل‌های سنتی کمک‌رسانی، هرچند ضروری، اما گاه فاقد ظرفیت لازم برای ایجاد تغییرات پایدار و توانمندسازی واقعی هستند. در این میان، مفهوم «کارآفرینی اجتماعی» به‌عنوان رویکردی نوین و پایدار برای حل چالش‌های اجتماعی با بهره‌گیری از مدل‌های کسب‌وکار و نوآوری، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.

 

این الگو، به‌جای تکیه صرف بر کمک‌های خیرخواهانه، به‌دنبال ایجاد سازوکارهای اقتصادی است که ضمن سودآوری، به حل مسائل اجتماعی نیز بپردازد. با توجه به اینکه قرآن کریم، نظامی جامع برای حیات فردی و اجتماعی بشر ترسیم می‌کند، این پرسش بنیادین مطرح می‌شود که کدام آموزه‌های قرآنی بر حمایت از محرومان و ایجاد کسب‌وکارهای اجتماعی تأکید دارند و قرآن چه نقشی برای «کار» در عزت فردی و اجتماعی قائل است که بتواند الهام‌بخش رویکرد کارآفرینی اجتماعی باشد؟ در همین خصوص رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

این یادداشت می‌کوشد با بازخوانی اصول قرآنی، پیوندی عمیق میان حکمت الهی و این رویکرد مترقی اجتماعی برقرار سازد. برای ورود به این مبحث، ابتدا باید مفهوم «کارآفرینی اجتماعی» را تبیین کرده و سپس به ریشه‌یابی اصول مرتبط قرآنی بپردازیم.

 

کارآفرینی اجتماعی: این مفهوم به معنای ایجاد کسب‌وکارهایی است که هدف اصلی آن‌ها نه صرفاً کسب سود مالی، بلکه حل یک مشکل اجتماعی یا زیست‌محیطی است. این کسب‌وکارها با نوآوری و خلاقیت، راه‌حل‌های پایدار و مقیاس‌پذیری برای چالش‌ها ارائه می‌دهند.

 

آموزه‌های قرآنی در حمایت از محرومان؛ فراتر از انفاق صرف: قرآن کریم، همواره بر لزوم حمایت از طبقات آسیب‌پذیر جامعه تأکید کرده و آن‌را جزئی جدایی‌ناپذیر از ایمان می‌داند، اما این حمایت، صرفاً به دادن صدقه محدود نمی‌شود، بلکه ابعاد عمیق‌تری دارد:

 

انفاق و احسان: آیات متعددی بر انفاق در راه خدا و احسان به نیازمندان تأکید دارند و از آنچه روزی شما کرده‌ایم، انفاق کنید. (بقره/۲۵۴) و احسان کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد. (بقره/۱۹۵). انفاق، شامل هرگونه بخشش مالی یا غیرمالی است که به رفع نیاز دیگران کمک می‌کند. علامه طباطبایی در المیزان، انفاق را به معنای خارج‌کردن مال از ملک خود به ملک خدا یا مصارف مورد نظر او می‌دانند و آن را از ارکان سعادت بشر برمی‌شمرند.

 

زکات و قرض‌الحسنه: زکات، به‌عنوان یک حق واجب در مال اغنیا برای فقرا (توبه/۱۰۳) و قرض‌الحسنه به‌عنوان وام بدون بهره (بقره/۲۴۵)، سازوکارهای مالی مشخصی برای توزیع ثروت و کمک‌رسانی به نیازمندان هستند. این‌ها ابزارهای مالی برای ایجاد فرصت‌های اقتصادی و نه صرفاً مصرفی هستند. تفسیر نمونه، ذیل آیه قرض الحسنه، آن را عامل رشد و برکت در مال می‌داند و انگیزه‌ای برای کمک به دیگران.

 

توصیه به توانمندسازی: قرآن به‌جای وابستگی دائمی به کمک‌ها، به توانمندسازی افراد نیز اشاره دارد. آیه مربوط به زکات، از فی الرقاب (آزادی بردگان) به‌عنوان یکی از مصارف زکات نام می‌برد (توبه/۶۰) که می‌توان آن را به‌معنای رهاسازی انسان‌ها از هرگونه بندگی (مالی، اجتماعی) تفسیر کرد. این نگاه، فراتر از کمک‌رسانی به‌دنبال ایجاد استقلال و عزت برای افراد است.

 

نقش کار در عزت فردی و اجتماعی از منظر قرآن: قرآن کریم به کار و تلاش، جایگاه رفیع و عزت‌بخشی می‌بخشد. کار، نه تنها منبع روزی حلال، بلکه وسیله‌ای برای رشد شخصیت و تأمین کرامت انسانی است.

 

کسب حلال و مبارزه با بیکاری: و از فضل خدا طلب کنید. (جمعه/۱۰). این آیه، صراحتاً به تلاش برای کسب روزی حلال اشاره دارد. پیامبر اکرم(ص) نیز فرمودند: الکاسب حبیب الله (کسی که برای روزی حلال تلاش می‌کند، دوست خداست). (وسائل الشیعة). این روایات، بر ارزش کار و مبارزه با بیکاری تأکید می‌کنند.

 

عزت از طریق کار: کار، مانع از ذلت و وابستگی می‌شود. قرآن کریم به شدت از عزت نفس حمایت می‌کند و مسلمانان را از هرگونه خواری و وابستگی برحذر می‌دارد: و برای خداوند عزت است و برای رسول او و برای مؤمنان. (منافقون/۸). کار، وسیله‌ای برای حفظ این عزت است، زیرا انسان را از نیاز به دیگران بی‌نیاز می‌سازد. آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم، عزت را به معنای نفوذناپذیری و شکست‌ناپذیری در برابر عوامل بیرونی می‌داند و کار را یکی از راه‌های تحقق این عزت.

 

سیره عملی معصومین(ع)، تأکیدی بر آموزه‌های قرآنی در حوزه کار و حمایت اجتماعی است.

 

سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) در کار: پیامبر(ص) و ائمه(ع)، با وجود مقام والایشان خود به کار و فعالیت اقتصادی می‌پرداختند و این را مایه‌ فخر می‌دانستند. روایت است که امام علی(ع) در کنار کار کشاورزی، درآمدهای خود را به فقرا می‌بخشیدند. این سیره، نشان می‌دهد که کار نه تنها برای تأمین معاش، بلکه برای رسیدن به فضائل اخلاقی و توانمندسازی دیگران نیز ارزش دارد.

 

تشویق به توانمندسازی به‌جای صرف کمک: ائمه(ع) همواره به جای صرف کمک‌های مالی مقطعی، به آموزش مهارت و ایجاد فرصت‌های شغلی برای نیازمندان تشویق می‌کردند. روایاتی وجود دارد که نشان می‌دهد امامان(ع)، ابزار کار (مانند بیل) را به نیازمندان می‌دادند تا خودکفا شوند. این رویکرد، در واقع همان بستر فکری کارآفرینی اجتماعی است.

 

کارآفرینی اجتماعی، با رویکردی که دارد، تجلی‌گاه یک فهم جامع از آموزه‌های قرآنی در حوزه اقتصاد و اجتماع است. کارآفرینی اجتماعی، فراتر از انفاق سنتی، یک نوع انفاق پایدار است. به‌جای دادن ماهی به نیازمند، به او ماهیگیری می‌آموزد و ابزار آن را فراهم می‌کند. تأسیس یک کسب‌وکار اجتماعی که به اشتغال محرومان منجر شود، مصداق بارز این انفاق پایدار است. همچنین، می‌توان آن را نوعی زکات فعال دانست، زیرا نه تنها بخشی از سود را به فقرا اختصاص می‌دهد، بلکه با ساختار خود، به کاهش فقر و توانمندسازی افراد کمک می‌کند و در واقع مصرف زکات را به تولید ثروت برای مستحقین تبدیل می‌کند.

 

• ایجاد کسب‌وکارهای با هدف اجتماعی بر پایه عزت و استقلال:

مهمترین وجه اشتراک کارآفرینی اجتماعی با آموزه‌های قرآنی، تأکید بر ایجاد کسب‌وکارهایی است که هدف آن‌ها، علاوه بر تأمین نیازهای اقتصادی، ارتقای عزت نفس و استقلال مالی افراد محروم است. کارآفرین اجتماعی، به‌جای برچسب محرومیت یا نیازمندی بر پیشانی افراد، آن‌ها را به‌عنوان سرمایه انسانی و شریک در تولید می‌بیند. این نگاه، با ارزش‌های کرامت انسانی و عزت نفس که قرآن به آن تأکید دارد، کاملاً همخوانی دارد. این کسب‌وکارها، به جای ایجاد وابستگی، توانایی تولید و ایجاد ارزش را در افراد تقویت می‌کنند.

 

مفهوم کارآفرینی اجتماعی، می‌تواند الگویی برای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در مقیاس وسیع‌تر نیز باشد. قرآن کریم، ثروت را امانتی الهی می‌داند که باید در جهت صلاح جامعه به کار گرفته شود و از مالی که خدا به شما داده است، به ایشان (نیازمندان) بدهید. (نور/۳۳). این نگاه، سرمایه‌داران را به سوی سرمایه‌گذاری در پروژه‌هایی سوق می‌دهد که علاوه بر سود مالی، گره از مشکلات جامعه بگشاید و به کارآفرینی اجتماعی به مثابه‌ یک وظیفه شرعی و اخلاقی بنگرد.

 

آیا کارآفرینی اجتماعی، با رویکرد سنتی انفاق در اسلام منافات دارد؟ برخی ممکن است این شبهه را مطرح کنند که تأکید بر کارآفرینی اجتماعی، رویکرد سنتی و معنوی انفاق و صدقه در اسلام را کم‌رنگ می‌کند. در پاسخ باید گفت کارآفرینی اجتماعی، نه تنها با انفاق منافاتی ندارد، بلکه خود شکل تکامل‌یافته و پایدارتری از انفاق است. انفاق سنتی برای نیازهای فوری ضروری است، اما کارآفرینی اجتماعی به ریشه‌کن کردن فقر و محرومیت از طریق توانمندسازی می‌پردازد. این رویکرد از «صدقه» به «تولید» و از «وابستگی» به «استقلال» گذار می‌کند.

 

در اسلام، کار حلال و تلاش برای معیشت، خود نوعی عبادت محسوب می‌شود و برترین اعمال پس از واجبات الهی است، بنابراین، ایجاد فرصت‌های شغلی و کسب‌وکارهای اجتماعی، عملی عبادی و با فضیلت است که به پایداری جامعه و کرامت افراد کمک می‌کند.

 

یادداشت حاضر، با بازخوانی آموزه‌های قرآنی در باب «حمایت از محرومان» و «جایگاه کار در عزت فردی و اجتماعی»، به تبیین پیوند عمیق میان حکمت الهی و مفهوم «کارآفرینی اجتماعی» پرداخت. دریافتیم که قرآن کریم، نه تنها به انفاق و احسان سفارش می‌کند، بلکه با تأکید بر توانمندسازی، کرامت انسانی و ارزش کار، بستری مستحکم برای شکل‌گیری الگوهای نوین کسب‌وکارهای اجتماعی فراهم می‌آورد.

 

پاسخ به سؤالات اصلی یادداشت نشان می‌دهد که آموزه‌های قرآنی بر حمایت جامع از محرومان تأکید دارند که فراتر از کمک‌های صرف، به دنبال توانمندسازی و ایجاد استقلال است و کارآفرینی اجتماعی، تجلی این نگاه است. همچنین، قرآن، کار را نه تنها وسیله‌ تأمین معاش، بلکه منبع اصلی عزت فردی و اجتماعی می‌داند که از وابستگی و ذلت جلوگیری می‌کند. این دو اصل، مبنای محکمی برای ترویج کارآفرینی اجتماعی در جوامع اسلامی هستند.

 

پیام نهایی این نوشتار دعوتی است به فراتر رفتن از چارچوب‌های سنتی کمک‌رسانی و نگریستن به مشکلات اجتماعی با نگاهی خلاقانه، نوآورانه و پایدار که ریشه در تعالیم غنی قرآن و سنت دارد. با بهره‌گیری از ظرفیت‌های کارآفرینی اجتماعی، می‌توانیم نه تنها فقر را کاهش دهیم، بلکه عزتی از دست رفته را به انسان‌ها بازگردانیم و جامعه‌ای پویا، مستقل و سرشار از کرامت بنا نهیم. این همان راهی است که هم به پیشرفت مادی می‌انجامد و هم به سعادت اخروی رهنمون می‌شود.

 

 

1. قرآن کریم

سوره بقره، آیه ۱۹۵ و ۲۵۴ و ۲۴۵

سوره توبه، آیه ۶۰ و ۱۰۳

سوره جمعه، آیه ۱۰

سوره منافقون، آیه ۸

سوره نور، آیه ۳۳

2. تفاسیر:

المیزان فی تفسیر القرآن: تألیف علامه سید محمدحسین طباطبایی، ج۲، ص ۳۳۵ (ذیل آیه ۲۵۴ بقره)، ج۱۶، ص ۳۹۰-۳۹۵ (ذیل آیه ۸ منافقون).

تفسیر نمونه: تألیف آیت‌الله مکارم شیرازی و همکاران، ج۲، ص ۱۸۳ (ذیل آیه ۲۴۵ بقره)، ج۸، ص ۴۹ (ذیل آیه ۶۰ توبه).

 تفسیر تسنیم: تألیف آیت‌الله عبدالله جوادی آملی (ارجاعات موردی به تأکیدات ایشان در مباحث عزت نفس و ارزش کار).

3. منابع روایی:

وسائل الشیعة: تألیف شیخ حر عاملی، ج۱۷، ص ۳ (باب وجوب طلب الحلال، حدیث ۱) (برای روایت الکاسب حبیب الله).

الکافی: تألیف شیخ کلینی، ج۵، ص ۷۲-۷۷ (ابواب فضل الکسب و التجارة) (روایات متعدد درباره فضیلت کار).

مکارم الأخلاق: تألیف شیخ طبرسی (روایات مربوط به سیره ائمه در کار و کمک به نیازمندان).