یادداشت
ظرفیت‌های تمدنی شیعه در جهان نو
تمدن شیعی با تکیه بر ظرفیت‌های درونی و پویای خود، به‌ویژه دو اصل کلیدی اجتهاد پویا و انتظار فعال، از توانمندی لازم برای مواجهه با چالش‌های جهان نو و ساختن آینده‌ای روشن برخوردار است.
سخن گفتن از تمدن‌ها، اغلب نگاهی به گذشته و کارنامه پرافتخار آنها است، اما تمدن‌های زنده، تنها به تاریخ خود نمی‌بالند، بلکه دائماً در حال بازآفرینی خویش و برنامه‌ریزی برای آینده هستند. تمدن شیعی نیز با تاریخی سرشار از علم، هنر و مقاومت، امروز در آستانه یک تحول شگرف جهانی قرار گرفته و بیش از هر زمان دیگری نیازمند یک نگاه راهبردی به آینده است. در جهانی که با سرعت فناوری، تحولات نسلی و پیچیدگی‌های ارتباطی در حال دگرگونی است، صرفاً تکیه بر دستاوردهای گذشته کافی نیست.اکنون زمان آن است که از خود بپرسیم این تمدن، چه ظرفیت‌های ذاتی و چه فرصت‌های نوپدیدی در اختیار دارد تا بتواند هویتی پویا، کارآمد و الهام‌بخش برای انسان معاصر ارائه دهد. در همین خصوص، رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
این مقاله در پی پاسخ به این پرسش کلیدی است: ظرفیت‌های بنیادین فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در اندیشه و جامعه شیعی کدام‌اند و چگونه می‌توان با فعال‌سازی این ظرفیت‌ها و پیوند آنها با نیروهای نوظهوری چون نسل جوان و فناوری‌های نوین، به توسعه و بالندگی تمدن شیعی در قرن حاضر یاری رساند؟
برای ساختن آینده، نخست باید گنجینه و ابزارهای خود را به‌درستی بشناسیم. تمدن شیعی از یک سو دارای ظرفیت‌های ذاتی و درونی بی‌نظیری است و از سوی دیگر با فرصت‌های بیرونی و نوپدید مواجه است. هنر آینده‌سازی، در «هم‌افزایی» این دو نهفته است.
قرآن کریم، انسان را به انزوا و رهبانیت دعوت نمی‌کند، بلکه او را خلیفه خدا بر روی زمین می‌خواند و مأموریت او را «استعمار فی الارض» («هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا» - هود، ۶۱) یعنی «طلب آبادانی و عمران زمین» معرفی می‌کند. این آیه، یک تکلیف تمدن‌ساز بر دوش مؤمنان می‌گذارد. این آبادانی، تنها جنبه مادی ندارد، بلکه شامل آبادانی فکری، فرهنگی و معنوی نیز می‌شود.
فرهنگ شیعی دارای چند نرم‌افزار بنیادین است که ظرفیت پویایی و انطباق با هر عصری را به آن می‌بخشد:
اصل اجتهاد: اجتهاد، یعنی تلاش مستمر فکری برای استنباط احکام و معارف دین از منابع اصلی و مکانیزم به‌روزرسانی و پاسخگویی دین به مسائل جدید است. در حالی‌که برخی مکاتب در گذشته متوقف مانده‌اند، باب اجتهاد در تشیع همواره باز بوده و این ظرفیت را ایجاد می‌کند که با چالش‌های نوینی چون هوش مصنوعی، اخلاق زیستی و ساختارهای جدید اجتماعی، برخوردی فعال و پویا داشته باشد.
فلسفه انتظار: انتظار ظهور منجی(عج)، به معنای نشستن و انفعال نیست. انتظار در فرهنگ شیعه، یک امید فعال و یک اعتراض دائمی به وضع موجود و حرکتی مستمر به سوی وضع مطلوب (جامعه پر از عدل و داد) است. این اندیشه، به جامعه شیعی، یک هویت آرمان‌خواه، آینده‌نگر و اصلاح‌طلب می‌بخشد و از یأس و تسلیم در برابر مشکلات جلوگیری می‌کند.
نهادهای مالی مستقل: وجود نهادهای اقتصادی هدفمندی چون «خمس» و «وقف»، یک ظرفیت عظیم اقتصادی برای جامعه شیعی فراهم می‌کند. این نهادها، در صورت مدیریت صحیح می‌توانند استقلال مالی مراکز علمی، فرهنگی و خدماتی را تضمین کرده و امکان اجرای پروژه‌های بزرگ اجتماعی و تمدنی را بدون وابستگی کامل به دولت‌ها فراهم آورند.
دو نیروی عظیم در جهان امروز می‌توانند به عنوان شتاب‌دهنده این ظرفیت‌های ذاتی عمل کنند:
نسل جوان: جوامع شیعی از جمعیت جوان و تحصیل‌کرده‌ای برخوردارند. این نسل، آرمان‌خواه، پرسشگر و مسلط به زبان و ابزارهای روز دنیاست. این جوانان، بزرگترین «سرمایه انسانی» و «انرژی متراکم» برای آینده تمدن شیعی هستند.
فناوری اطلاعات و رسانه‌های اجتماعی: این ابزارها، مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و امکان تعامل، آموزش و شبکه‌سازی را در مقیاسی بی‌سابقه فراهم کرده‌اند. این فناوری‌ها می‌توانند به بازوی انتشار و فضای هم‌افزایی اندیشه و فرهنگ شیعی بدل شوند.
هم‌افزایی؛ کلید آینده‌سازی
هنر اصلی ایجاد پیوند و هم‌افزایی میان ظرفیت‌های ذاتی و فرصت‌های نوپدید است:
اجتهاد + فناوری: می‌توان با استفاده از هوش مصنوعی به تحلیل و دسته‌بندی میلیون‌ها حدیث و متن دینی پرداخت و ابزارهای جدیدی در اختیار مجتهدان قرار داد و می‌توان با ایجاد پلتفرم‌های آنلاین، فضایی برای تضارب آرای علمی و تسریع در فرآیند پاسخگویی به مسائل مستحدثه ایجاد کرد.
انتظار + نسل جوان: می‌توان انرژی و آرمان‌خواهی نسل جوان را با فلسفه انتظار پیوند زد. مبارزه با فساد، تلاش برای عدالت اجتماعی، حفاظت از محیط زیست و فعالیت‌های علمی، همگی می‌توانند به‌عنوان مصادیق زمینه‌سازی برای ظهور و حرکت به سوی جامعه آرمانی مهدوی تعریف شوند و به فعالیت‌های جوانان، عمقی معنوی و هدفی متعالی ببخشند.
نهادهای مالی + رسانه‌های اجتماعی: می‌توان با استفاده از پلتفرم‌های (تأمین مالی جمعی) و شبکه‌های اجتماعی، فرهنگ وقف را به شیوه‌ای نوین احیا کرد. می‌توان با شفاف‌سازی آنلاین، اعتماد عمومی به نهادهای مالی دینی را افزایش داد و منابع حاصل از خمس و دیگر وجوهات را به سمت پروژه‌های زیربنایی فرهنگی و اقتصادی هدایت کرد.
برخی از هرگونه نوآوری و استفاده از ابزارهای جدید به بهانه حفظ سنت هراس دارند. این نگاه، درکی ناقص از سنت دارد. سنت پویا، سنتی است که با حفظ اصول، توانایی پاسخگویی به نیازهای زمانه را دارد. اصل اجتهاد دقیقاً برای همین منظور طراحی شده است. هدف، تقلید کورکورانه از غرب یا استحاله در مدرنیته نیست، بلکه به‌کارگیری هوشمندانه ابزارهای جدید برای تبیین بهتر همان حقایق جاودان است.
در پاسخ به پرسش اصلی، باید گفت که تمدن شیعی با تکیه بر ظرفیت‌های درونی و پویای خود، به‌ویژه دو اصل کلیدی اجتهاد پویا و انتظار فعال، از توانمندی لازم برای مواجهه با چالش‌های جهان نو و ساختن آینده‌ای روشن برخوردار است. این تمدن، منفعل و در حال فروپاشی نیست، بلکه در آستانه یک جهش نوین قرار دارد.
کلید این جهش، در هم‌افزایی خلاقانه میان حکمت سنتی و فناوری مدرن و پیوند عمیق میان تجربه پیران و انرژی جوانان نهفته است. اگر بتوانیم از ابزارهای فناورانه برای تعمیق و تسریع اجتهاد، از رسانه‌های اجتماعی برای ترویج فرهنگ انتظار و امید و از انرژی نسل جوان برای تحقق جامعه‌ای عادلانه‌تر بهره بگیریم، می‌توانیم شاهد شکوفایی تمدنی باشیم که هم به ریشه‌های اصیل خود وفادار است و هم برای انسان معاصر، پیامی جذاب، کارآمد و رهایی‌بخش دارد.
این یک دعوت است به همه نخبگان، جوانان، هنرمندان و کارآفرینان جهان تشیع تا خود را نه میراث‌دار صرف یک گذشته که معماران یک آینده ببینند و با بصیرت و همت، در ساختن بنای تمدن نوین اسلامی نقش ایفا کنند.
منابع:
1. قرآن کریم: به عنوان منبع اصلی برای مبانی نظری تمدن‌سازی.
(سوره هود، آیه ۶۱؛ در باب تکلیف به آبادانی زمین)
(سوره بقره، آیه ۳۰؛ در باب خلافت انسان)
و آیات متعدد دیگر که به تفکر، تعقل و حرکت دعوت می‌کنند.
2. آثار مرتبط با اصول فقه و کلام:
کتاب‌های اصولی که به تفصیل به بحث «اجتهاد و تقلید» پرداخته‌اند.
آثار کلامی و روایی در باب «مهدویت» و فلسفه «انتظار».
3. نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه: برای درک روح حاکم بر فرهنگ شیعی (عدالت، معنویت، مسئولیت اجتماعی).
4. آثار جامعه‌شناختی و آینده‌پژوهی:
مطالعات مربوط به جنبش‌های اجتماعی، نقش جوانان در تحولات سیاسی و فرهنگی.
آثار مرتبط با تأثیر فناوری اطلاعات و رسانه‌های اجتماعی بر جوامع دینی.
5. تحقیقات راهبردی:
مقالات و گزارش‌های مراکز مطالعاتی که به بررسی وضعیت و آینده جهان اسلام و تشیع پرداخته‌اند.
منابع
انتهای پیام 
