کتیبه‌های صحن عتیق حرم رضوی؛ روایت تاریخ معماری از صفویه تا پهلوی
دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی، با بررسی مستندات تاریخی و کتیبه‌های برجای‌مانده از صحن عتیق حرم امام رضا(ع) گفت: این کتیبه‌ها نه‌تنها معتبرترین اسناد تاریخی معماری به‌شمار می‌روند، بلکه مسیر تحولات مرمتی و هنری حرم را از دوره صفوی تا پهلوی آشکار می‌سازند.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، مهدی صحراگرد، دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی، در سلسله نشست‌های «در جست‌وجوی هویت گمشده خراسان»، با موضوع «تحلیل تاریخی کتیبه‌های صحن عتیق حرم رضوی» که امروز 28 مهرماه، در مکتب بافت برگزار شد، با اشاره به مستندات تاریخی، اظهار کرد: پیش از دوره صفوی، تنها ایوان جنوبی که به «ایوان طلایی» شهرت دارد، در این محل وجود داشته است. این ایوان که در قرن نهم ساخته شده، ورودی اصلی مجموعه حرم مطهر رضوی بوده و به «ایوان امیرعلی شیرازی» معروف است. بر اساس کتیبه‌ای که بر پیشانی این ایوان نصب شده، نقش وزیر تیموری، شاه سلطان حسین میرزا، در ساخت آن دیده می‌شود.
وی با بیان اینکه کتیبه‌ها معتبرترین اسناد تاریخی محسوب می‌شوند، افزود: کتیبه‌ها به‌عنوان متونی رسمی و تأییدشده از سوی متولیان و حاکمان زمان، دقیق‌ترین اطلاعات تاریخی و معماری را در اختیار ما می‌گذارند. در حالی که منابع مکتوب تاریخی به‌سبب بازنویسی و تغییر، اختلافاتی دارند، کتیبه‌ها جزئیات اصیل‌تری از وقایع و ساخت‌وسازها ارائه می‌دهند.
صحراگرد با مرور دوره‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری صحن عتیق، چهار دوره اصلی را برشمرد: صفوی، افشاری، قاجار و معاصر. به گفته او، صحن عتیق در ضلع شمالی مرقد امام رضا(ع) واقع شده و خیابان تاریخی مشهد که از دوره صفوی شکل گرفته، از میان آن می‌گذرد؛ موضوعی که از نظر شهری و تاریخی بسیار حائز اهمیت است.
دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی با اشاره به روایات متفاوت درباره زمان ساخت صحن عتیق توضیح داد: دو روایت اصلی در این زمینه وجود دارد؛ منجم‌باشی ساخت صحن را در سال ۱۰۱۰ هجری قمری ذکر کرده، اما اسکندر منشی سال ۱۰۲۱ را محتمل‌تر می‌داند که با توجه به کتیبه‌ها و سایر مستندات، سال ۱۰۲۱ منطقی‌تر است. هرچند هیچ کتیبه‌ای تاریخ دقیق ساخت اولیه صحن را مشخص نکرده، اما دو کتیبه از دوره صفوی به خط علیرضا عباسی، خوشنویس دربار صفوی، نشان‌دهنده تعمیرات و بازسازی‌های آن دوران‌اند.
صحراگرد درباره کتیبه‌های مربوط به تعمیرات دوره شاه عباس دوم گفت: این کتیبه‌ها در سال ۱۰۵۹ هجری قمری نصب شده‌اند و ضمن ثبت مرمت صحن، این پرسش را مطرح می‌کنند که چرا بنایی که کمتر از چهل سال از ساخت آن گذشته بود، نیازمند تعمیر شده است؟ به گفته او، هیچ سندی مبنی بر وقوع زلزله یا حادثه طبیعی در آن سال‌ها وجود ندارد و علت این تعمیرات همچنان برای پژوهشگران مبهم است.
وی افزود: در دوره قاجار نیز کتیبه‌هایی مربوط به تعمیرات و نگهداری صحن عتیق وجود دارد؛ از جمله کتیبه‌ای بر پشت ایوان‌خانه متعلق به دوره ناصرالدین شاه که به شاه عباس صفوی اشاره دارد.
وی تأکید کرد: کتیبه‌ها نه‌تنها تاریخچه ساخت و تعمیر بناها را بازگو می‌کنند، بلکه پیوندی میان رویدادهای تاریخی، تحولات معماری و جایگاه مذهبی صحن عتیق برقرار می‌سازند.
صحراگرد افزود: در یکی از کتیبه‌ها آمده است که «علی قباد بیک»، شخصی بی‌وابستگی خانوادگی خاص اما وفادار به شاه، مأمور مدیریت پروژه تعمیرات صحن بوده است. همچنین، در یکی از کتیبه‌های بازنویسی‌شده دوره قاجار، متن اصلی صفوی حفظ شده و بر نقش کلیدی او در نظارت بر مرمت حرم تأکید شده است.
بازسازی درِ ایوان ساعت به دستور شاه عباس دوم
صحراگرد ادامه داد: یکی از نکات قابل توجه دوره صفوی، بازسازی و نوسازی درِ ایوان ساعت در سال ۱۰۶۰ هجری قمری است که به دستور شاه عباس دوم انجام شد. این اقدام، تنها چهل سال پس از ساخت اولیه صحن عتیق، نشان از شدت فرسودگی بنا دارد. بررسی‌ها و منابع تاریخی تا امروز پاسخ قطعی برای علت این مرمت زودهنگام ارائه نکرده‌اند.
وی درباره زلزله سال ۱۰۸۴ هجری قمری گفت: این زمین‌لرزه بخش‌های مختلف حرم از جمله مسجد گوهرشاد و ایوان مقصوره را به‌شدت آسیب زد. کتیبه‌های بازسازی این دوره که به خط محمدرضا امامی، خوشنویس معروف عصر صفوی، نگاشته شده‌اند، گواه تلاش‌های مرمتی گسترده پس از حادثه هستند.
نقش نادرشاه افشار و کتیبه‌های دوره افشاریه
دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی درخصوص ایوان طلا گفت: منابع تاریخی درباره زمان آغاز طلاکاری این ایوان اختلاف دارند؛ برخی سال ۱۱۴۲ و برخی ۱۱۴۵ هجری قمری را ذکر کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد نادرشاه طلاکاری را پیش از حرکت به‌سوی جنگ افغان‌ها آغاز کرده و پس از بازگشت، آن را تکمیل کرده است.
صحراگرد افزود: از کتیبه‌های برجسته دوره افشاریه می‌توان به کتیبه کمرکش ایوان طلا اشاره کرد که به خط محمدعلی بن سلیمان رضوی نگاشته شده و نمونه‌ای شاخص از زیبایی و شکوه هنری آن دوران است. همچنین، کتیبه‌ای در ایوان وسط صحن شامل قصیده‌ای در مدح امام رضا(ع) یادگار اوج هنر خوشنویسی در عصر افشاریه است.
تحولات و موقوفات در دوره قاجار
صحراگرد با اشاره به دوره قاجار اظهار کرد: برخلاف دوره‌های پیشین که هزینه‌ها از سوی دربار تأمین می‌شد، در این دوره مخارج مرمت از محل موقوفات پرداخت شد؛ تغییری که نشانگر تحول در شیوه حمایت از هنر و معماری مذهبی است.
دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی گفت: بررسی کتیبه‌ها، به‌ویژه آنهایی که در منابع مکتوب کمتر بازتاب یافته‌اند، ابزار بی‌بدیلی برای شناخت تاریخ معماری و فرهنگ حرم امام رضا(ع) محسوب می‌شود. این کتیبه‌ها گاه اطلاعاتی دربردارند که در هیچ منبع تاریخی مکتوبی یافت نمی‌شود.
وی افزود: این پژوهش نشان می‌دهد بسیاری از کتیبه‌های ایوان‌های چهارگانه صحن عتیق به خط محمدحسین شهید مشهدی نگاشته شده‌اند؛ خطاطی که به همراه خانواده‌اش نقش مهمی در مرمت قرآن‌های خطی و کتابخانه آستان قدس داشت.
صحراگرد بیان کرد: در بررسی‌ها، کتیبه‌ای مربوط به سال ۱۲۶۲ هجری قمری بر ایوان عباسی شناسایی شده که از فعالیت استاد رضا مشهدی، هنرمند و ناظر مرمت‌ها، خبر می‌دهد. همچنین اسناد تاریخی نشان می‌دهد بخشی از هزینه‌ها توسط خیرانی چون حاجی میرزا موسی‌خان از محل موقوفات آستان قدس پرداخت شده است.
وی افزود: یکی از کتیبه‌های شاخص این دوره، کاشی‌کاری هفت‌رنگی در بالای پشت‌بام صحن است که حدیثی درباره اهمیت زیارت امام رضا(ع) را دربردارد و احتمالاً مربوط به زمان ناصرالدین شاه است. این کتیبه نیز به خط محمد شهید مشهدی نگاشته شده است.
صحراگرد با اشاره به فرمان ناصرالدین شاه گفت: تشکیل نظام متمرکز مدیریت موقوفات آستان قدس با حضور بیش از ۵۵۰ مجتهد برجسته موجب افزایش درآمد و توسعه گسترده مرمت‌ها شد.
دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی ادامه داد: کتیبه‌های دوره مظفرالدین شاه قاجار نیز حاکی از اصلاحات شهری و ساماندهی آبراه‌ها و خیابان‌های منتهی به حرم است که در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی انجام شد.
مرمت‌ها در دوره قاجار و پهلوی
وی اظهار کرد: کتیبه‌های دوره فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه نشان می‌دهد که تعمیرات گسترده‌ای در چهار ایوان اصلی صحن عتیق انجام گرفته است. در سال‌های ۱۲۶۱ و ۱۲۷۲ هجری قمری پروژه‌های بزرگی از محل موقوفات اجرا شد و هزاران کاشی به دست هنرمندانی چون محمدتقی کاشی‌پز ساخته شد.
صحراگرد افزود: از نکات جالب تاریخی، تغییر نام خیابان مظفریه به یاد مظفرالدین‌شاه است که در کتیبه‌های آن زمان ثبت شده، گرچه دوام چندانی نیافت.
دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی گفت: در سال ۱۳۲۳ هجری شمسی، شورش رئیس‌الطلاب مشهد بر اثر گرانی گوشت به آسیب بخشی از حرم منجر شد که مرمت فوری آن در کتیبه‌های کوچک همان سال ذکر شده است.
وی افزود: در دوره پهلوی، اقدامات مرمتی و توسعه‌ای شدت گرفت. حجره‌هایی که پیش‌تر در اختیار بازاریان بود، به دستور مرتضی طباطبایی نایینی به آرامگاه خانوادگی تبدیل شد که علاوه بر زیبایی، منبع مالی تازه‌ای برای آستان قدس فراهم کرد.
صحراگرد بیان کرد: در همین دوره، کتیبه‌های نستعلیق نفیسی به خط محمدحسین کیمیا قلم و محمد موسوی سنی‌التولیه پدید آمد که از آثار ماندگار خوشنویسی در حرم هستند.
وی از طاهر رضوی، مهندس و خطاط برجسته پهلوی یاد کرد و گفت: او نقش مهمی در بازنویسی و مرمت کتیبه‌های تاریخی حرم داشت و آثارش، از جمله تصاویری از حمله قزاق‌ها به حرم، بخشی از تاریخ معاصر آستان قدس را تشکیل می‌دهد.
صحراگرد افزود: حتی رد گلوله‌های شلیک‌شده به دیوارها و گنبد حرم در برخی کتیبه‌ها ثبت شده است که گواهی از مقاومت و تاریخ پر فراز و نشیب این مکان مقدس است.
دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی گفت: آخرین مرمت‌های گسترده حرم به دهه ۱۳۶۰ و پس از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد؛ زمانی که معماران و کاشی‌کارانی چون محمد نیکبخت و عزت‌الله کدخدایی آثار خود را بر بناها ثبت کردند. این مرمت‌ها نمادی از تداوم تاریخی و هنری حرم رضوی است.
وی تأکید کرد: پژوهش‌های مبتنی بر اسناد و کتیبه‌ها افق‌های تازه‌ای برای شناخت روند تاریخی، هنری و فرهنگی آستان قدس گشوده و نشان می‌دهد که این مکان مقدس در طول قرون، با تکیه بر ایمان، هنر و وقف، پیوسته در مسیر توسعه و شکوفایی بوده است.
انتهای پیام
