تبیینی نو از هم‌افزایی «علم نافع» و «صلح حقیقی»

برهه‌ حساسی از تاریخ بشری که چالش‌های پیچیده‌ جهانی نظیر بحران‌های زیست‌محیطی، شکاف‌های طبقاتی، پاندمی‌های فراگیر و افراط‌گرایی‌های عقیدتی، سایه‌ سنگین خود را بر تمدن بشری افکنده‌اند، کارکرد و غایت علم بیش از هر زمان دیگری در کانون پرسش قرار گرفته است. در این میان، نوزدهم آبان‌ماه (دهم نوامبر)، به‌عنوان «روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه»، بستر گران‌بهایی را برای تعمق در پیوند حیاتی میان «دانش» و «آرامش» می‌گشاید، اما آیا این پیوند، صرفاً یک سازه‌ نوین در تفکر جهانی است و یا ریشه‌هایی عمیق‌تر در نظام فکری ادیان الهی، به‌ویژه در بستر قرآن کریم دارد؟ در همین خصوص رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

چگونه می‌توان از ظرفیت‌های والای الهیاتی و اخلاقی کلام وحی بهره برد تا نقش علم در ایجاد جهانی آکنده از صلح پایدار و توسعه‌ای انسانی ارتقاء یابد؟ این یادداشت با رویکردی تحلیلی ـ قرآنی، می‌کوشد تا نه تنها تبیینی نو از هم‌افزایی «علم نافع» و «صلح حقیقی» ارائه دهد، بلکه سازوکارهای تحقق این هم‌افزایی را در ابعاد فردی، اجتماعی و بین‌المللی از منظر قرآن کریم ترسیم کند. چالش محوری ما این است: چگونه می‌توان الگویی قرآنی برای کاربرد علم در مسیر صلح پایدار و رفع منازعات معاصر، با تأکید بر تمایز علم سازنده از علم تخریبی، ارائه داد؟

مفهوم «صلح» در قرآن کریم، از واژگانی کلیدی و دارای گستره‌ معنایی عمیقی است که بسیار فراتر از نبود جنگ یا آتش‌بس صرف عمل می‌کند. ریشه «ص ل ح» به معنای رفع فساد و تباهی و استقرار صلاح و سازش است. قرآن کریم، نه تنها به «صلح بیرونی» میان افراد و ملت‌ها، بلکه به «صلح درونی» (سلامت نفس) و «صلح با هستی» نیز توجه ویژه دارد.

آیات متعددی به ابعاد گوناگون صلح اشاره دارند:

صلح بین‌الملل و همزیستی مسالمت‌آمیز: «وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» (انفال/۶۱) به وضوح بر پذیرش و تمایل به صلح در روابط با دشمنان تأکید دارد، مشروط بر آنکه گرایشی حقیقی به صلح مشاهده شود. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، این آیه را دال بر اصالت صلح و عدم جواز نقض عهد و پیمان می‌داند و آن را نشانه‌ای از حکمت الهی در دعوت به همزیستی مسالمت‌آمیز. این دیدگاه قرآنی، پیش‌دستانه و صلح‌طلبانه، صلح را اصل و جنگ را استثنا می‌شمارد.

صلح درونی و سلامت نفس: واژه «سلام» که از اسماء الحسنی الهی و درود بهشتیان است (یس/۵۸، حشر/۲۳)، بر مفهوم عمیق صلح درونی و رهایی از هرگونه کدورت و ناپاکی تأکید دارد. انسان در مسیر تقرب به خداوند، به «قلب سلیم» (شعراء/۸۹) می‌رسد که نمادی از صلح و آرامش درونی است. این صلح، مبنای صلح بیرونی و اجتماعی است.

صلح اجتماعی و خانوادگی: قرآن کریم برای رفع منازعات خانوادگی و اجتماعی نیز دستورالعمل‌های صلح‌آمیز ارائه می‌دهد. «وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ» (نساء/۱۲۸) به صراحت بر اهمیت و خیر بودن صلح در رفع کدورت‌های زناشویی تأکید دارد. همچنین آیات متعددی به «اصلاح ذات‌البین» (انفال/۱) دعوت می‌کنند که به معنای رفع نزاع و برقراری آشتی در میان مؤمنان است. این نگاه، صلح را به‌عنوان یک ارزش اخلاقی و اجتماعی ممتاز، نهادینه می‌سازد.

علم نافع در قرآن

قرآن کریم به «علم» جایگاه بی‌بدیلی اعطا کرده و انسان را به تعقل، تدبر و تحصیل معرفت فرا می‌خواند. آیات بسیاری، مقام شامخ دانشمندان را ستوده و آنها را از غیردانشمندان متمایز می‌سازد: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ» (مجادله/۱۱). اما نکته‌ کلیدی، تمایز میان «علم مطلق» و «علم نافع» است. علم نافع در نگاه قرآنی، دانشی است که در مسیر هدایت، صلاح، عمران و سعادت حقیقی بشر به‌کار گرفته شود و نه در طریق فساد، تخریب یا استثمار.

شاخصه‌های «علم نافع» قرآنی را می‌توان چنین برشمرد:

علمی که به خشیت و تقوای الهی منجر شود: «إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ» (فاطر/۲۸). این آیه به روشنی نشان می‌دهد که اوج معرفت، رسیدن به درک عظمت خالق و عمل براساس رضایت اوست. چنین علمی، هرگز به سوی شرارت، جنگ یا تخریب سوق نمی‌یابد. 

علمی که هدف آن آبادانی زمین باشد: خداوند انسان را خلیفه خویش در زمین قرار داده تا آن را آباد کند: «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا» (هود/۶۱). دانشی که به توسعه‌ پایدار، بهره‌برداری صحیح از منابع، تولید انرژی‌های پاک، بهبود سلامت عمومی و افزایش رفاه انسان‌ها کمک کند، مصداق بارز «علم نافع» است. داستان حضرت سلیمان(ع) که با علم خاص خود می‌توانست بر جن و انس حکمرانی کند و به آبادانی و عدالت بپردازد، نمونه‌ای از به‌کارگیری علم در جهت عمران و صلح است.

 علمی که به معرفت خدا و حقیقت هستی بینجامد: قرآن کریم، انسان را به تفکر در آفرینش آسمان‌ها و زمین (آل عمران/۱۹۱)، اسرار طبیعت و وجود خویش (ذاریات/۲۰-۲۱) دعوت می‌کند. این نوع علم، به بصیرت و عمق‌بخشی به فهم انسان از جایگاه خود در هستی منجر می‌شود و از غرور و تکبر ناشی از دانش سطحی جلوگیری می‌کند.

 سنت نبوی و سیره ائمه(ع) در تأکید بر علم و صلح

سنت مطهر نبوی و سیره نورانی ائمه اطهار(ع) نیز بر مفاهیم «علم نافع» و «صلح حقیقی» تأکیدی مضاعف دارد.

اهمیت علم: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ» این حدیث، فراگیری دانش را برای همگان واجب می‌شمارد و محدود به علوم دینی نیست، بلکه هر دانشی که به رشد و صلاح فرد و جامعه بینجامد را در بر می‌گیرد. همچنین فرمودند: «اللهم إني أعوذ بك من علم لا ينفع»، که به صراحت بر تمایز علم نافع از غیرنافع دلالت دارد.

اهمیت صلح: امام علی(ع) در منشور حکومتی خود به مالک اشتر (نامه ۵۳ نهج‌البلاغه) می‌فرمایند: «و لاتدفعنّ صلحاً دعاک الیه عدوّک و لله فیه رضی، فإنّ فی الصلح دعةً لجنودک و راحةً من همومک و أمناً لبلادک» (هرگز صلحی را که دشمنت به آن دعوت می‌کند و رضایت خدا در آن است، رد نکن؛ چرا که در صلح، آرامش سپاهیان، راحتی از اندوه‌ها و امنیت برای شهرهایت نهفته است). این توصیه، مکمل و بسط‌دهنده‌ آیه انفال/۶۱ است و بر اولویت صلح، حتی با دشمن، در صورت تأمین مصالح و رضایت الهی، تأکید دارد.

علم نافع؛ راهبردی برای صلح پایدار

ارتباط میان علم و صلح در نگاه قرآنی، یک رابطه‌ تعاملی و عمیق است که هر یک دیگری را تقویت و تضمین می‌کند. علم نافع به مثابه موتور محرکه‌ای برای «صلح پایدار» عمل می‌کند و «صلح» نیز بستر امن و حیاتی برای رشد و شکوفایی علم فراهم می‌آورد.

در جهان معاصر، چالش‌هایی نظیر تغییرات اقلیمی، فقر، کمبود آب و انرژی و نیز بحران‌های سلامت، نیازمند راه‌حل‌های علمی و همکاری‌های جهانی هستند. علمی که در راستای یافتن این راه‌حل‌ها به‌کار رود، مصداق «علم نافع» است. برای نمونه، پیشرفت‌های علمی در توسعه‌ فناوری‌های تصفیه آب، کشاورزی هوشمند و تولید واکسن، به‌طور مستقیم به کاهش تنش‌ها و افزایش صلح جهانی کمک می‌کند، زیرا بسیاری از منازعات ریشه‌ای در کمبود منابع یا بحران‌های انسانی دارند. این دیدگاه، با رویکردهای نوین توسعه پایدار و اهداف سازمان ملل متحد همخوانی بنیادین دارد.

نظریه‌ «دیپلماسی علمی» که امروزه در روابط بین‌الملل جایگاه ویژه‌ای یافته، ریشه‌هایی عمیق در همین نگاه قرآنی دارد. تبادل دانش، پروژه‌های تحقیقاتی مشترک و حل مشکلات مشترک جهانی با ابزار علم، می‌تواند به ایجاد درک متقابل، کاهش سوءتفاهم‌ها و تقویت پیوندهای صلح‌آمیز میان ملت‌ها منجر شود. قرآن کریم با تأکید بر «تعارف» (لِيَتَعَارَفُوا - حجرات/۱۳)، به معنای شناخت متقابل و همزیستی مسالمت‌آمیز میان اقوام و ملت‌ها، یک بستر الهیاتی مستحکم برای این نوع دیپلماسی علمی فراهم می‌آورد. این شناخت، صرفاً اطلاعاتی نیست، بلکه به معنای فهم عمیق فرهنگ‌ها، نیازها و اهداف یکدیگر است که علم می‌تواند پل ارتباطی قدرتمندی برای آن باشد. 

شبهه‌ رایج این است که اگر علم عامل صلح است، چرا از آن برای ساخت تسلیحات کشتار جمعی و ابزارهای جنگی استفاده می‌شود؟ پاسخ قرآن به این شبهه در تمایز بنیادین میان «علم» و «کاربرد» آن نهفته است. علم فی‌نفسه خنثی و ابزار است؛ این اخلاق، نیت و هدف‌گذاری انسانی است که به علم جهت مثبت یا منفی می‌دهد. قرآن کریم هرگز خود علم را مذمت نمی‌کند، بلکه استفاده ناصحیح و مفسدانه از آن را نکوهش می‌کند.

مثال قرآنی قارون که ثروت و دانشی فراوان داشت، اما به دلیل غرور و عدم به‌کارگیری آن در راه حق، مورد غضب الهی واقع شد (قصص/۷۶-۸۲)، شاهدی بر این مدعاست. علم او، فاقد جنبه‌ «نافع‌بودن» در مسیر صلاح بود.

علم صرفاً ابزار و جهت‌دهی آن با «اخلاق الهی» است. علمی که فاقد حکمت، معنویت و هدف‌گذاری اخلاقی باشد، می‌تواند به ابزاری برای فساد، تخریب و استثمار تبدیل شود. از این‌رو، قرآن بر لزوم همراهی علم با ایمان و عمل صالح تأکید دارد، چرا که این همراهی، تضمین‌کننده‌ جهت‌گیری صحیح علم در مسیر صلح و توسعه است.

یادداشت حاضر با کاوش در آموزه‌های قرآنی «صلح» و «علم نافع»، به این حقیقت بنیادین رسید که پیوندی ناگسستنی و هم‌افزا میان این دو مفهوم در اندیشه اسلامی وجود دارد. صلح در قرآن نه صرفاً نبود جنگ، بلکه حالتی از آرامش فراگیر، امنیت، صلاح درونی و بیرونی و همزیستی مسالمت‌آمیز است که غایت الهی برای سعادت بشر محسوب می‌شود. از سوی دیگر، علم، به شرط «نافع بودن» و قرار گرفتن در مسیر هدایت، عمران و آبادانی، ابزاری قدرتمند برای تحقق این صلح الهی است.

در پاسخ به چالش محوری یادداشت دریافته‌ایم که قرآن کریم با تبیین دقیق ابعاد صلح و شاخصه‌های علم نافع و نیز با تأکید بر اخلاق علمی و هدف‌گذاری الهی برای دانش، بستر لازم را برای ارتقای نقش علم در ایجاد جهانی آکنده از صلح و توسعه‌ای پایدار و انسانی فراهم می‌آورد. 19 آبان، روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه، یادآور این بینش عمیق قرآنی است که «صلح» غایت اعلای علم حقیقی است و «علم» چراغ راهی برای رسیدن به «صلح» و توسعه‌ای الهی و متعالی. باشد که با تدبر مستمر در این آموزه‌های آسمانی و همت در پیاده‌سازی عملی آنها، سهمی شایسته در ساختن جهانی آرام‌تر، آبادتر و سرشار از عدالت داشته باشیم.

منابع:

قرآن کریم
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (۱۴۱۲ق)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق: دارالقلم
طباطبایی، سید محمدحسین، (۱۴۱۷ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۱ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه
جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۹ش)، تفسیر تسنیم، قم: اسراء
کلینی، محمد بن یعقوب، (۱۴۰۷ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه
سید رضی، محمد بن حسین، (۱۴۱۴ق)، نهج‌البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم: هجرت
ترمذی، محمد بن عیسی، (۱۴۱۶ق)، سنن الترمذي، تحقیق احمد محمد شاکر و دیگران، بیروت: دار احیاء التراث العربی
ابن منظور، محمد بن مکرم، (۱۴۱۴ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر. (برای ریشه‌یابی عمیق‌تر واژگان)
مطهری، مرتضی، (۱۳۷۶ش)، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران: صدرا. (برای تحلیل فلسفه علم در اسلام)
صدر، محمدباقر، (۱۳۸۵ش)، فلسفتنا، ترجمه سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب. (برای نگاه عمیق‌تر به ارتباط علم و جهان‌بینی دینی)
شریعتی، علی، (۱۳۷۸ش)، مسؤولیت شیعه بودن، تهران: بنیاد فرهنگی دکتر شریعتی. (برای ابعاد اجتماعی و مسئولیت‌مدار علم)
نصر، سید حسین، (۱۳۸۲ش)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: سروش. (برای تاریخچه و فلسفه علم اسلامی)