شناسايی ابهامات؛ كاركرد روايات فقهی

در نشست تخصصی اعتبار و كاركرد روايات در تفسير آيات ‌الأحكام، ابتدا حجت الاسلام محمد تقی دياری، عضو هيئت علمی دانشگاه قم، با اشاره به آيه ۴۴ سوره نحل و با بيان اينكه اين آيه وظيفه پيامبر را مشخص كرده است، گفت: در اين آيه خداوند خطاب به پيامبر می گويد: «ما قرآن را نازل كرديم به سوی تو و هدف اصلی اين است كه آن چه را كه برای مردم نازل شده تبيين و تفسير كنی.» ظاهر آيه اطلاق دارد و هيچ قيدی هم در آن ديده نمی شود، همه آيات قرآن را در بر می گيرد و وظيفه پيامبر هم در اين آيه مشخص شده كه همان تبيين آيات است اما اينجا اين بحث پيش می آيد كه آيا همه آيات نياز به تبيين و تفسير دارد يا خير؟


وی ادامه داد: آنجا كه بحث تأويل در آيه ۷ سوره آل عمران مطرح می شود علامه طباطبايی می فرمايد: تأويل به همه آيات قرآن بر می گردد اما تفسير به معنای مصطلح در جايی به كار می رود كه امری پنهان است و از نظر الفاظ و تركيب روشن نيست و نياز به يك كشف غنايی دارد بنابراين آياتی كه نص هستند و دلالت روشنی دارند نيازی به تفسير ندارند. همچنين علامه طباطبايی در ذيل اين آيه شريفه می گويد: اين آيه به ضميمه حديث ثقلين، بر بيانات اهل بيت(ع) دلالت دارد و تبيين آن از اعتبار و حجيت برخوردار است و البته اين اعتبار تنها در مورد پيامبر(ص) و عترت(ع) قابل پذيرش است و لا غير.


حجت الاسلام دياری افزود: متأسفانه واسطه هايی كه در طرق نقل سيره اهل بيت(ع) آمده تا از سيره و سنن رسول خدا(ص) آگاه شويم مشكلاتی را به وجود آورده است.


پيدا كردن احسن الوجوه جز با كمك روايات فقهی امكان پذيرنيست

حجت الاسلام مؤدب، معاون پژوهشی دانشگاه قم با اشاره به تقسيم بندی های زيادی كه برای روايات وجود دارد، خاطر نشان كرد: اولين تقسيم بندی به لحاظ تعداد راويان است كه روايات را به متواتر و غير متواتر تقسيم می كند. بحث ما به روايات غير متواتر مربوط می شود و در مورد رواياتی كه از قوت اعتبار تواتر برخوردار باشند نزاعی وجود ندارد.


وی با بيان اينكه خبر واحد به سه گروه تقسيم شده است، تصريح كرد: اگر خبر واحد از قرائن صحت و اعتبار برخوردار باشد از محل نزاع خارج می شود، همچنين متقدمان معتقدند كه خبرشان صحت دارد، و نيز اگر روايتی از نظر متأخران از قرائن صحت و اعتبار برخوردار باشد به نظر من از محل نزاع خارج است و فقيه و غير فقيه به آن اطمينانی داشته باشد از آن روايت استفاده می شود. اما بحث آنجاست كه روايات از قرائن صحت برخوردار نيستند.


عضو هيئت علمی دانشگاه قم ابراز داشت: ديدگاه های متفاوتی در اين زمينه وجود دارد به عنوان مثال مرحوم شيخ طوسی كه هم مفسر بود، هم فقيه و هم محدث معتقد است كه روايات در حوزه فقه اعتبار دارند و لو خبر واحد باشند و صحت هم نداشته باشند و جمع زيادی از فقها نيز اين ديدگاه را داشتند، علامه طباطبايی كه ازمفسران معاصر است در حوزه فقه اين ديدگاه را دارد اما معتقد است در آيات غير فقهی بايد ديدگاه قرآن را مورد توجه قرار داد.


وی تصريح كرد: آيت الله خويی معتقد بود فرقی بين فقه و غير فقه وجود ندارد و ملاك حجيت خبر واحد را بايد بررسی كرد از اين رو اگر ملاكی در اعتبار خبر واحد وجود دارد بايد آن ملاك بررسی شود كه آيا می توان در فقه و غير فقه متمايز كرد يا خير.


حجت الاسلام مؤدب يادآور شد: آيت الله خويی و آيت الله معرفت از انديشمندان معاصر، معتقدند كه ملاك اعتبار خبر واحد به بنای عقلا است لذا ديدگاه ها نشان می دهد گر چه فقه خيلی مهم است اما نبايد روايات فقهی را از غير فقهی جدا كرد زيرا قرآن كتاب زندگی است و روايات هم از معصومين صادر شده، همه اينها به هم پيوست دارند و بايد اين رابطه را به گونه ای تعريف كرد.


وی با اشاره به آيه شش سوره مائده، افزود: اين آيه از آياتی است كه در فقه زير مجموعه هايی دارد كه فقها در تفسير آن بايد از روايات استفاده كنند.


معاون پژوهشی دانشگاه قم تصريح كرد: اعتقاد فقها و محدثان اين است كه روايات فقهی به لحاظ اينكه می تواند ابهام آيه را تبيين كند( اصلا تفسير يعنی رفع ابهام) لذا پيدا كردن احسن الوجوه جز با كمك روايات فقهی امكان پذيرنيست.


وی كاركرد روايات فقهی را شناسايی ابهامات و تبيين آن ها دانست و گقت: مفسران به لحاظ اهميت آيات فقهی وقتی به احكام می رسند روايات را باز می كنند البته در روايات فقهی بايد بررسی های سندی و متنی صورت گيرد.


عضو هيئت عملی دانشگاه قم با اشاره به اينكه اگر كسی تاريخ حديث را به ويژه در قرن دوم و سوم مرور كند دستان آشكاری را می بيند كه برای مخدوش كردن درخت تنومند حديث به جعل و ورود برخی از آسيب ها به احاديث كوشش كرده است، اذعان داشت: به لحاظ برخورداری سه قرن حضور امامان معصوم، روايات شيعه در مقايسه با روايات اهل تسنن از اعتبار بهتری برخوردار است.


وی با بيان اينكه فقهای شيعه به لحاظ اهميت بحث های فقهی همواره توجه داشته اند كه اگر روايتی از قرائن صحت برخوردار نبود بايد بررسی های سندی و متنی مورد توجه قرار گيرد، يادآور شد: اگر اطمينان به جعل حاصل نشد همين كه روايت اطمينانی را برای فقيه به وجود آورد فقها از آن استفاده می كنند و بر اساس آن فتوا می‌دهند.


وحی، خاستگاه قرآن و روايات

در ادامه حجت الاسلام دياری، با اشاره به اهميت روايات اهل بيت(ع)، ابراز داشت: اگر بخواهيم به آيات قران بسنده كنيم در بسياری از موارد با مشكل مواجه می شويم زيرا آنچه در قرآن آمده كليات است.


وی خاستگاه قرآن و روايات را وحی دانست و افزود: اينكه اعتبار و حجيت احاديث معصومين(ع) را در عرض قرآن می دانيم يا در طول آن، يك بحث جدی است و از زمان علامه طباطبايی و امام خمينی(ره) در طول قرار گرفتن روايات نسبت به قرآن در كتاب ها و مقاله ها مورد توجه قرار گرفت.


عضو هيئت علمی دانشگاه قم خاطر نشان كرد: بايد حجيت و اعتبار احاديث از سه منظر صدور آنها، بجث تواتر و عدم تواتر و اينكه احاديث در بيان معصوم آمده يا نه بررسی شوند و بعد كاركرد هايش را بيان كنيم. يعنی هم راه های اثبات صدور روايات از معصومين(ع) بايد بحث شوند و هم اعتبار و دلالت روايات مورد بررسی قرار گيرند.


علامه طباطبايی تأكيد دارند كه در آيات بايد ابتدا به خود قرآن مراجعه كرد

حجت الاسلام مؤدب، با بيان اينكه علامه طباطبايی مانند برخی مفسران روايات را در تفسير از يك منظر به دو گروه روايات تعليمی و تبيينی تقسيم می كند، تصريح كرد: علامه درذيل آيه هفت سوره آل عمران می گويد: «نقش پيامبر(ص) و ديگر معصومان(ع) نقش معلمی برای قرآن است.» بر اين اساس بهره مندی از روايات به ما كمك می كند تا آيه را بهتر بفهميم به عبارت ديگر اگر معصومين(ع) نبودند قرآن قابل فهم بود اما به خوبی نمی توانستيم آن را بفهميم. علامه می گويد اينكه معصومين نقش معلم را دارند در همه آيات نمود ندارد شايد در اغلب آيات اين نقش باشد كه يكی از مهم ترين جاها آيات فقهی است.


علامه در كتاب "قرآن در اسلام" می گويد: موقعيت پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) موقعيت معلمان معصومی است كه در تعليم خود هرگز خطا نمی كنند و قهرا تفسيری كه آن‌ها می كنند با تفسيری كه واقعا از انضمام آيات به دست می آيد مخالف نيست، پس در يك نگاه كلی معلمان معصوم می دانند كه اين نقش تعليمی كمك می كند تا آيه را بفهيم هر چند اگر اين نقش تعليمی هم نبود قرآن قابل استفاده می شد اما ميزان استفاده از آن كاهش می يافت.


علامه طباطبايی در آيات فقهی كه می رسند هر چه آيات را كنار هم بگذارند آيه با يك نقش معلمی حل نمی شود لذا علامه معتقد است در مواردی مانند آيات فقهی، آيات قصص و آيات معاد نقش معصوم فراتر از نقش تعليمی است. معصوم به تبيين مفاد آيه می پردازد و بدون بيان آن‌ها اصلا تفسير و فهم آيات امكان پذير نخواهد بود و در اين آيات چاره ای نيست جز اين كه به معصوم مراجعه كنيم چون حوزه آيات فقهی، معاد و تاريخی و مثال هايی كه در اين حوزه می توان آورد، حوزه ای نيست كه با كمك عقل حل شوند.


امام خمينی(ره) نيز در همين زمينه می گويد: «در حوزه آيات فقهی تفسير به رأی جواب نمی دهد، حوزه اعتقادات و توحيد جای فكر است» لذا امام معتقد است روايات تفسير به رأی درحوزه تعبديات است. بنده معتقدم روايات تفسير به رأی، همچنان كه مرحوم طبرسی در مقدمه مجمع می گويد: «اين روايات از اهل سنت وارد روايات ما شده است». اصل روايات تفسير به رأی با تعريف معروفش قابل بحث است و اگر بر فرض اصل روايات تفسير به رأی درست هم باشد به حوزه تعبديات مرتبط است.


عضو هيئت علمی دانشگاه قم با اشاره به اينكه علامه طباطبايی بيان می كند در باب آيات فقهی جای فكر نيست و اينجا مهم ترين جايی است كه بايد به معصوم مراجعه كرد، يادآور شد: علامه معتقد است در آيات فقهی اگر روايت نباشد هيچ گونه ابهامی از آيه برطرف نمی شود همچنين از نظر وی، طريق نادرست در تفسير قرآن مراجعه به غير قرآن است و ايشان تأكيد دارند كه در آيات بايد ابتدا به خود قرآن مراجعه كرد.


يكی از ثمرات عملی روايات تفسيری، آسيب زدايی از اين روايات است

در ادامه مجيد معارف، عضو هيئت علمی دانشگاه تهران، با بيان اينكه تقسيم بندی روايات توسط علامه طباطبايی به دو دسته تعليمی و تبيينی، تقسيم بندی بسيار خوبی بوده است، تصريح كرد: يكی از ثمرات عملی روايات تفسيری، آسيب زدايی از اين روايات است كه منجر به دفاع راستين از عقايد اسلامی می شود يعنی گاهی حديث را در ذيل آيه بيان می كند تا نشان دهد اين حديث اعتبار ندارد.


وی نسبت تدبر به تفسير قرآن را نسبت فهم عام به فهم خاص ذكر كرد و افزود: تفسير يك امر تخصصی است و لوازم خاص خود را می طلبد اما تدبر در قرآن از جهت اتكا به لوازم تخصصی فارغ تر، آزادتر و غير وابسته تر است، تدبر در قرآن نسبت به تفسير عام تر است و مثل سفره ای است كه هر كس متناسب با فهم و استعداد خود از آن بهره مند می شود.



عضو هيئت علمی دانشگاه تهران مخاطبان تدبر در قرآن را عموم مردم دانست و خاطر نشان كرد: تدبر در قرآن مراتبی دارد و اينگونه نيست كه همه به يك نسبت تدبر داشته باشند. مفسران با تكيه بر علوم سعی می كنند برداشت هايی را بياورند كه در نگاه اول حاصل نمی شود. همچنين تدبر در قرآن می تواند يك رزق معنايی برای عموم طبقات مسلمانان قرار گيرد.



وی تدبر را دارای مراتبی دانست و گفت: دسترسی به مراتب اوليه تدبر برای كسی كه قرآن می خواند آسان است و در خود آيات برداشت هايی از معنا گفته می شود كه درجه تدبر فرد را افزايش می دهد.


حجت الاسلام مؤدب با بيان اينكه علامه وارد بحث فقهی آيات نمی شود، يادآور شد: الهام گيری علامه از روايات درست است و بر اساس بينش خود مفاهيمی را در ذهنش جای داده اما در عمل در خيلی از موارد استناد نمی كند و بحث روايی می آورد كه اين بحث روايی هم فلسفه خاص خود را دارد.


در پايان اين نشست جلسه پرسش و پاسخ با حضور مهمانان برنامه برگزار شد.