وجود نسخ قرآنی 1000ساله در موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی

هنگامی‌ که افراد از اقصی نقاط کشور به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شوند، نقطه کانونی‌شان رسیدن به ضریح و زیارت آن بوده و شاید بسیاری از افراد تمرکزشان بر نماز خواندن، دعاکردن و... است، اما حرم مطهر امام رضا(ع) جاذبه‌های دیدنی بسیاری دارد که میراث فرهنگی و دینی ماست که ارزشمند هستند و باید آن‌ها را بشناسیم. یکی از این جاذبه‌ها، موزه قرآن و نفایس حرم مطهر رضوی است.

موزه قرآن و نفایس حرم مطهر رضوی در 22 بهمن سال 1364 ش، به عنوان اولین گنجینه تخصصی برای نمایش نسخه‌های خطی قرآن، مرقعات و آثار هنری هنرمندان آستان قدس رضوی، در ساختمان شماره 3 موزه آستان قدس رضوی افتتاح شد و بیش از هشتاد نسخه قرآن نفیس، جلدهای لاکی و تعدادی مرقعات از مجموعه آثار موجود در مخازن آستان قدس رضوی انتخاب و  نمایش داده شده است.

در سال 1389 و سال 1392 ش، سه تالار به مساحت 650 متر مربع به فضای نمایشی این موزه افزوده شد و یک تالار به نمایش قرآن‏‌های پوستی مربوط به سه قرن اول هجری (برخی منسوب به خط امامان اطهار(ع))، یک تالار برای نمایش منتخبی از قرآن‌های نفیس از قرن چهارم تا قرن سیزدهم هجری و تعدادی از مرقعات، و یک تالار به نمایش قطعاتی از آثار خوشنویسی از قرن نهم تا عصر حاضر است.

برخی از آثار مهم به نمایش درآمده در گنجینه قرآن و نفایس، عبارتند از مجموعه نفیسی از قرآن‌های خط کوفی نوشته شده بر پوست، منسوب به دست‏خط ائمه اطهار(ع)، با قدمت 1000ساله که شاه عباس صفوی وقف نموده و وقف‏نامه آن توسط شیخ بهایی نوشته شده، علاوه بر این یک جزو از قرآن مربوط به قرن چهارم هـ.ق که در سال 393 ق توسط ابوالقاسم منصوربن محمدبن کثیر (وزیر و صاحب دیوان مسعود و محمود غزنوی) وقف شده است.

برگی از قرآن مربوط به قرن چهارم هجری، مشهور به خط پيرآموز، یک جزو از قرآن مربوط به قرن پنجم قمری که واقف و كاتب آن ابوالبركات در رمضان 421 ق است، دو جزو از قرآن نفیس به خط و تذهیب عثمان‌بن حسین وراق به تاریخ 466 ق، نسخه‌‏های قرآن مربوط به قرن پنجم و شش هجری، با ترجمه فارسی کهن، دو نسخه قرآن به خط ياقوت مستعصمی، برجسته‌ترين خطاط قرن هفتم هجری، هشت برگ از قرآن به خط محقق روی كاغذ خانبالغ، منسوب به خط بايسنقر ميرزا از دوره تیموری، دو نسخه پارچه‌‏ای زيارت‌نامه طوماری شامل جامعه كبيره روی پارچه كتان به تاریخ 1221هجری و مجموعه زيارت وارث و حضرت رضا(ع)، اهدايی استاد محمود فرشچيان، انواع جلد شامل جلد سوخت، ضربی و لاكی روغنی، انواع قلمدان‌های لاكی روغنی، چوبی منبت‌کاری و خاتم ‏کاری و فلزی، رحل و جعبه قرآن خاتم‌كاری شده همچنین انواع وسايل كتابت (قلم، دوات، قلم‏تراش، قيچی و قط‏زن) همچنین تابلو نقاشی قهوه‏ خانه‌ای مربوط به اوایل دوره قاجار است. برخی از مهمترین آثار در موزه قرآن و نفایس به شرح ذیل است:

قرآن با دستخط منسوب به حضرت امام علی(ع)

این قرآن، 69 ورق از جنس پوست به رنگ نخودی روشن داشته و آغاز آن، «بسمله، الر» کتاب «أُحکمت آیاته» (آیه 1 سوره مبارکه «هود») و پایان آن و لایشرک بعباده ربه أحداً (آیه 110 سوره مبارکه «کهف») است؛ آیات به خط کوفی ممتاز با مرکب مشکی مایل به قهوه‌ای در 15 سطر در فضایی به ابعاد 25 × 16.5 سانتی‌متر نگاشته و با دایره‌های قرمز رنگ، اِعراب‌گذاری شده‌اند.

صفحه اول این قرآن، وقف‏نامه به قلم  «شیخ بهایی» (953تا1030ق) بوده و صفحه‌های دوم وسوم آن، دارای تذهيب هستند. اسامی سوره‌‏ها و عدد هر 10 آيه در دايره زرين به خط زر با تحرير نوشته شده است. دارای نشان‌‏های ترنجی و مُذهب در فواصل آيات است. دارای يادداشت‌های تاريخی «داخل عرض شد» و «زيارت شد» و «ملاحظه شد» با مهر متصديان وقت از شعبان 1266 تا نوزدهم شوال 1342 ه. ق است. جلد این قرآن تیماج قهوه‌ای ضربی دو رو و نوساز است. کتابت این قرآن به امیرالمؤمنین امام علی بن ابیطالب(ع)، نسبت داده شده  که اهداکننده آن، شاه عباس صفوی، در سال 1008 ه. ق است.

قرآن با دستخط منسوب به حضرت امام رضا(ع)

این قرآن، دارای 27 ورق از جنس پوست به رنگ نباتی است. متن آن از وسط آیه 60 سوره مبارکه «نور» آغاز شده، به ترتیب شامل سوره‏‌های قصص، عنكبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمنون، فصلت، جاثيه، أحقاف و واقعه است و به آیه 4 سوره مبارکه «حدید» ختم می‌شود. اما به جز سوره‌های مبارکه «لقمان» و «سجده»، به دلیل نبود برخی از اوراق، هیچ‌یک از سوره‌های آن کامل نیستند. آیات به خط کوفی ممتاز با مرکب مشکی مایل به قهوه‌ای در 16 سطر در فضایی به ابعاد 17.7 × 12.2 سانتی‌متر نگاشته و با دایره‌‏های قرمز، اعراب‏‌گذاری و با نقطه‌‏های مشکی، نقطه‌گذاری شده است. علامات تشدید، همزه و مد به رنگ زنگار (سبز) گذاشته شده است. دارای هفت سر سوره به زر تحريردار (عنكبوت، لقمان، سجده، احزاب، فصلت، احقاف، حديد) مزين به نقشی زرين به طرح اسليمی و به شكل درختی كه در حاشیه آن واقع  است. در پايان هر سوره خطی گره‏ دار به تحرير و زر تا آخر سطر كشيده شده، و در فاصله هر 10 آيه يک ترنج كوچک به تحرير و زر و زنگار و شنگرف نقش شده است. دارای مُهرهای تاریخی بازدید از این نسخه است. جلد این قرآن نوساز و از چرم تيماج قهوه‌ای روشن است که با جدول‌بندی مزدوج و نقش یک ترنج ضربی تزیین شده است.

کتابت این قرآن به امام علی بن موسی الرضا(ع)، نسبت داده شده است، در اوراق کاغذی اضافه شده به آغاز این نسخه یادداشتی از آیت‌الله سیدهادی میلانی دیده می‌شود که در آن، به این انتساب تصریح شده است. این نسخه پیش از انتقال به حرم رضوی، در منزل علامه سیدعلی نوری در نجف اشرف نگهداری می‌شده و در بهمن ماه 1338 مقارن با دوران نیابت تولیت آقای محمد مهران خریداری و توسط تولیت وقت آستان قدس رضوی، وقف کتابخانه حرم رضوی می‌شود.

برگی از قرآن به خط بایسنغر

این ورق قرآن که روی آن از «عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى‌» (آیه 7/ سوره مبارکه شوری) تا «وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ»، (آیه 10/ سوره مبارکه شوری) و پشت آن آیات 10 تا 13 سوره مبارکه «شوری» است، به خط محقق جلی در هفت سطر روی کاغذ خانبالغ ایرانی با مرکب مشکی کتابت شده و منسوب به خط بايسنقر بن شاهرخ تیموری است.

در دوره پهلوی بین السطور این ورق طلا اندازی و با نقوش گل و برگ‌های زرین تزیین شد و با خطوط قرمز، طلایی و تحریر لاجورد جدول‌کشی شده است.

68 ورق از این قرآن در مخزن کتب خطی و موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بنا بر اسناد مکاتبات موجود در آرشیو مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، تعدادی از این اوراق در آستان قدس رضوی موجود بوده که در سال 1277 ه. ق توسط ملامحمدعلی صحاف مرمت گردیده و تعدادی نیز در سال 1303ش، از امام‏زاده ابراهیم در شهرستان قوچان به منظور حفاظت و مرمت و نگهداری به آستان قدس رضوی منتقل شده و در حال حاضر هفت برگ دیگر از این قرآن در موزه قرآن و نفایس در نمایش است. کاتب این اثر منسوب به بایسنغر میرزا، پسر شاهرخ تیموری در سال 802- 837 ه.ق است.

قرآن وقفی ابن کثیر

این قرآن دارای 142 ورق از جنس کاغذ دولت‌آبادی به رنگ حنایی است و شامل جزء سیزدهم (از آیه 53 سوره مبارکه «یوسف» تا پایان سوره مبارکه «ابراهیم») است، آیات به خط کوفی دوره تکامل با مرکب مشکی در 4 سطر در فضایی به ابعاد  5.5 × 4.5 سانتی‌متر نگاشته شده است.

صفحه اول دارای يک کتيبه مذهب مسستطيلی مزين به گل وبرگ و پيچ پيوست به يک نشان ترنجی مذهب مرصع و دارای اعراب، اعجام، شد، مد و تنوين است. همچنین نشان‌های ترنج زرين، سرسوره‌ها تاج نشان و اسامی سوره‏‌ها به زر تحرير‏دار نوشته شده است. این نسخه در پايان متن يک تسمه با نقش تزیینی مُذهب مرصع دارد. (شیوه کتاب‌آرایی این قرآن ایرانی و مکتب خراسان قرن چهارم قمری است)؛ این جزو قرآن، دارای سجع مُهر و دو عرض دید به تاریخ 1289 و 1315 قمری و جلد آن تیماج عنابی با حاشیه ضربی زنجیره‏ای است. درون جلد شامل کاغذ حنايی و نوساز می‌شود که توسط ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر در سال 393  ه.ق وقف شده است.

قرآن به خط اختراعی بابری

این قرآن دارای 265 ورق از جنس کاغذ کشمیری به رنگ حنایی است. آغاز آن سوره مبارکه «فاتحه الکتاب» و پایان آن، سوره مبارکه «ناس» است. بر هر ورق از این نسخه، آیات در 17سطر، به خط اختراعی بابری با مرکب مشکی، در جدولی به ابعاد 8×6 سانتی‌متر نوشته شده است.

صفحه اول و دوم دارای دو کتیبه مستطیلی به طلا در بالا و پایین صفحه و جدول به طلا و قرمز است و متن با خط طلا بر زمینه کاغذ نوشته شده است. سایر صفحات متن با مرکب مشکی و اسامی سوره‏‌ها و بسم الله به طلا نوشته شده و فواصل آيات دایره‌های کوچک طلایی با تحریر قرمز است، همچنین علایم سجاوندی با مرکب قرمز مشخص شده است. علائم خمس و عشر در حاشیه صفحات به وسیله نقوش طلایی مشخص شده‌اند. جدول در بعضی از صفحات به طلا و بعضی از صفحات قرمز است. این نسخه دارای 9 عرض دید از سال 1154 تا سال 1315 قمری است. بر پشت لت اول جلد یادداشت و تاريخ وقف به خط نسخ با مرکب مشکی نوشته شده است. جلد این قرآن مقوايی لبه‌دار با روکش پارچه ابریشمی و توسط سلطان حسین صفوی، در 1119ق وقف شده است. کتابت این اثر توسط ظهیرالدین محمد بابر، از نوادگان امیر تیمور گورکانی در قرن 10 ه. ق صورت گرفته است.

قرآن به خط یاقوت مستعصمی

این قرآن دارای 192 ورق از جنس کاغذ خانبالغ به رنگ نخودی است. آغاز آن آیه 5 سوره مبارکه «فاتحه الکتاب» (نستعین) و پایان آن، سوره مبارکه «ناس» است. بر هر ورق از این نسخه، آیات به خط ریحان خفی با مرکب مشکی در 15 سطر، در جدولی به ابعاد 30.5 × 21.3 سانتی‌متر نگاشته شده است.

پشت صفحه اول به خط رقاع جلی وقف‌نامه فتحعلی‌شاه، توسط مرحوم میرزا ابوالقاسم خوش‌نويس باشی و يادداشت پايان مرمت توسط ملا حسین ص حاف‌باشی در سال ‎۱۲۹۲ق ذكر شده است. صفحه اول و دوم مذهب و مرصع، با كتيبه در بالا و پايين و ترنج، زمينه به زر و لاجورد مزين به گل وبرگ خام و پخته فرنگی به طرح اسليمی است. در ميان ترنج وسط، فاتحةالكتاب به خط ثلث خفی با سفيداب تحريردار نوشته شده است. سر سروه‌های این قرآن کاملا عوض شده و اسامی سورها به خط رقاع جلی با سفيدآب تحريردار نوشته شده، هر صفحه با جدول و كمند و بين‌ سطور طلااندازی دندان موشی مزين به گل و برگ ختایی است. فواصل آيات ستاره زرين، حزب، جزو و نصف الجزو در حاشیه به خط رقاع جلی و خوش با لاجورد نوشته شده است. دو صفحه آخر مذهب و مرصع و حاشيه‌دار (مانند آغاز سوره بقره) و دارای ترنج‌های قاب قابی با زمینه‌های الوان مذهب با فالنامه منظوم فارسی به خطوط رقاع، ثلث، نسخ و نستعليق که با سفيدآب تحريردار نوشته شده و احتمالا مربوط به دوره صفويه است. در صفحه يک چهار عرض ديد وجود دارد. این قرآن دارای جلد لاکی روغنی، پركار و نفيس و دورو به تاریخ 1202 ه. ق است. بيرون  آن مزين به گل، برگ ریز الوان، حاشيه، گوشه، گره  و درون  آن منقش به گل و گلدان و سه حاشيه با گوشه و گره (ترکیبی از مکتب کشمیر و شیراز ) است که توسط فتحعلی‌شاه قاجار، در ماه رمضان 1233 ه. ق وقف شده است.

منبع: museum.razavi.ir