نقش اقتصاد، مرجعیت دینی و بنیادگرایی در شکل‌گیری شکاف‌های اجتماعی
یک دکتری جامعه‌شناسی، گفت: شکاف‌های اجتماعی و مذهبی در ایران در دهه‌های اخیر به اوج خود رسیده است؛ تحلیلگران، ریشه این مسئله را در بحران‌های اقتصادی و تنوع دیدگاه‌های میان مراجع دینی می‌دانند.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، آرمان ذاکری، پژوهشگر جامعه‌شناسی امروز 29 آذرماه، در سلسله نشست‌های مدرسه آزاد علمی حکمت و حرکت که با موضوع «فعالیت‌های خیریه نهاد دین همبستگی یا هویت‌گرایی»، در این مدرسه برگزار شد، درخصوص فعالیت‌های روحانیت شیعه در ایران، با استفاده از روش‌های مختلف تاریخی، میدانی و اسنادی، اظهار کرد: درخصوص تحقیق فعالیت‌ها از سه نوع روش تاریخی همچون مطالعه اسناد و مدارک تاریخی به ویژه اسناد دست اول دوره معاصر مانند دفتر وجوهات مرحوم بروجردی و اسناد بیت مرحوم منتظری، روش میدانی مانند مصاحبه با افراد تاثیرگذار و مهم در حوزه روحانیت، روش اسنادی مانند مطالعه کتاب‌ها، خاطرات و سایر اسناد منتشر شده مرتبط با موضوع، مطرح شده است.
وی با اشاره به جنبه‌های بررسی این تحقیق، بیان کرد: این تحقیق به بررسی ارتباط فعالیت‌های اعتقادی با فعالیت‌های اجتماعی و منابع مالی، چگونگی فعالیت اقتصادی روحانیون، مفهوم سازمانی و مفهوم رفتاری تکرارشونده، مقایسه فعالیت‌های روحانیت در طول تاریخ تشیع و الگوهای اجتماعی حاکم و انتخاب و اهمیت فعالیت‌های خیریه در حوزه علوم اجتماعی پرداخته شده است. همچنین، این پژوهش به بررسی فعالیت‌های روحانیت در ایران و عراق پرداخته و به دنبال ارائه تصویری کلی از وضعیت مجموعه فعالیت‌های روحانیون است.
ذاکری تصریح کرد: این تحقیق نشان می‌دهد که فعالیت‌های روحانیت شیعه در عراق، به ویژه در دوره‌های اولیه، به دلیل موقعیت اقلیت شیعیان در آن زمان، به شکل حفظ و تقویت جامعه شیعه درآمده است. این فعالیت‌ها در طول زمان، با توجه به نیازهای اجتماعی و اقتصادی، تکامل یافته و گسترش یافته‌اند. همچنین، این پژوهش نشان می‌دهد که تمکن مالی در گسترش این فعالیت‌ها نقش مهمی داشته است.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی افزود: پژوهشگران دریافتند که فعالیت‌های اقتصادی روحانیت، در طول تاریخ، به شدت تحت تأثیر سیاست و فضای سیاسی بوده و علما در برخی دوره‌ها، پیوند نزدیکی با حکومت‌ها داشته‌اند. با این حال، در برخی دوره‌ها، به‌ویژه در اوایل دوره قاجار، منابع مالی عمدتا از مردم تأمین می‌شده و روحانیون، استقلال نسبی از حکومت‌ها داشته‌اند.
وی گفت: نقش موقوفات در آن زمان در تأمین منابع مالی می‌پرداخته و نشان می‌دهد که موقوفات، برخلاف تصور رایج، همواره پایدار نبوده‌اند و در بسیاری موارد، به دلیل عدم تداوم در خانواده‌ها، به مرور زمان مستهلک شده‌اند.
نقش عرفان و تصوف در شکل‌گیری فعالیت‌های روحانیت شیعه
ذاکری با بیان اینکه در این پژوهش، به نقش عرفان و تصوف در شکل‌گیری و توسعه فعالیت‌های روحانیت شیعه نیز اشاره و تأثیر جریانات عرفانی در مواجهه با اعراب، مورد بررسی قرار گرفته است، بیان کرد: یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که فعالیت‌های روحانیت، از اوایل دوره قاجار به بعد، تحت کنترل بیشتری از سوی حکومت‌ها قرار گرفته است. همچنین، منابع مالی فعالیت‌های روحانیت شیعه، در طول تاریخ، همواره از دو منبع اصلی، یعنی مردم و حکومت‌ها، تأمین می‌شده است. اما این نسبت و میزان تأثیر هر یک، در دوره‌های مختلف تاریخی، متفاوت لحاظ می‌شود.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی با اشاره به یافته‌های مهم این تحقیق که اختلافات در حکم خمس و نقش آن در فعالیت‌های اقتصادی روحانیت است، تصریح کرد: این اختلافات، که به روایات مختلف و استدلال‌های متضاد بازمی‌گردد، در دوره‌های مختلف تاریخی، به ویژه در دوره صفویه، تأثیر زیادی بر فعالیت‌های روحانیت و مهاجرت‌های آن‌ها داشته است که در برخی دوره‌ها، برخی از علما به دلیل اختلافات، از ایران مهاجرت کرده‌اند و مراکز فعالیت‌های مذهبی به عراق منتقل شده است.
از تمرکز مرجعیت تا ظهور مؤسسات بین‌المللی
وی درخصوص اینکه فعالیت‌های روحانیت شیعه در ایران و عراق، از اوایل دوره قاجار تا ابتدای دهه 1970، تحولات عمیقی را تجربه کرد، گفت: این تحولات، که عمدتاً از منابع مالی جامعه شیعه تأمین می‌شدند، با تمرکز مرجعیت، تغییر در ساختار مالی حوزه‌های علمیه و شکل‌گیری مؤسسات بین‌المللی مشخص می‌شوند.
ذاکری اظهار کرد: در این دوره، تمرکز مرجعیت، که در برخی منابع به عنوان یک تحول کلیدی شناخته می‌شود، منجر به شکل‌گیری نهادهای دینی قدرتمند شد. این تمرکز، در کنار افزایش ثبات اقتصادی و پیشرفت بهداشت در ایران و عراق، منجر به افزایش منابع مالی روحانیت و ورود به بازارهای مالی شد.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی افزود: این افزایش منابع، به ویژه در دهه‌های 1940 و 1950، باعث شد تا روحانیت نقش بیشتری در ساخت بیمارستان‌ها و مدارس مذهبی ایفا کند و به دنبال آن، مؤسسات بین‌المللی برای فعالیت‌های حوزه‌های علمیه در خارج از ایران و عراق شکل گرفتند.
وی با اشاره به اینکه افزایش درآمدهای نفتی در ایران، در دهه‌های 1960 و 1970، نقش مهمی در تغییر ساختار مالی روحانیت ایفا کرد، بیان کرد: وجوهات دلاری، به عنوان یک منبع جدید درآمد، جایگاه ویژه‌ای در این دوره پیدا کرد. با این حال، این تحولات همراه با چالش‌ها و تناقضات در توزیع و مصرف منابع مالی بود.
ذاکری اظهار کرد: تحولات در فعالیت‌های روحانیت شیعه در این دوره، با تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران و عراق، پیوند نزدیکی داشت و به درک عمیق‌تری از نقش و تأثیر روحانیت در این دو کشور کمک می‌کند.
مرجعیت، بنیادگرایی و نگرانی‌های مذهبی
این پژوهشگر جامعه‌شناسی با اشاره به تحولات گسترده ایران در دهه 70 میلادی، گفت: همزمان با جنگ ایران و عراق و ظهور موج دوم بنیادگرایی در جهان، فعالیت‌های روحانیت شیعه نیز دستخوش تغییرات اساسی شد. نقش مرجعیت دینی در این دوره با نهادهای اجتماعی جدیدی که به واسطه انقلاب شکل گرفتند، درهم‌تنیده شد. تأسیس نهادهایی مانند کمیته امداد و بنیاد مستضعفان، فعالیت‌های اجتماعی روحانیت را گسترش داد.
وی اظهار کرد: همزمان، ظهور و گسترش بنیادگرایی در جهان، به ویژه در منطقه، نگرانی‌هایی را در میان علما ایجاد کرد. این نگرانی‌ها، به ویژه در مورد اهل سنت، در دهه 70 شدت یافت. در پاسخ به این نگرانی‌ها، فعالیت‌های خیریه و مذهبی در مناطق مختلف ایران، از جمله سیستان و بلوچستان، خوزستان و کرمان، افزایش یافت. مؤسسات جدیدی برای تربیت و حمایت از روحانیون در این مناطق شکل گرفتند.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی افزود: همچنین، ظهور شبکه‌های ماهواره‌ای در دهه 70، فضاهای جدیدی برای فعالیت و تعامل مذهبی ایجاد کرد. این شبکه‌ها، هم به عنوان ابزاری برای گسترش اندیشه‌های مذهبی و هم به عنوان عاملی در تنش‌های مذهبی، مورد استفاده قرار گرفتند.
ذاکری با بیان اینکه در مجموع، دهه 70 شاهد شکل‌گیری و تکامل فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی در ایران بود، مطرح کرد: این تحولات، با توجه به جنگ، بنیادگرایی جهانی و نگرانی‌های مذهبی، پیچیده و چندوجهی بودند و به درک عمیق‌تری از این دوره در تاریخ ایران نیاز دارند.
وی با اشاره به تحولات اجتماعی و مذهبی دهه‌های ۷۰، ۸۰ و ۹۰ ایران که شامل تغییر در نقش مرجعیت دینی، ظهور بنیادگرایی و افزایش شکاف‌ها با اهل سنت و واکنش‌های اجتماعی به بحران‌های اقتصادی است، اظهار کرد: در دهه 70 مرجعیت دینی در این دهه با نهادهای اجتماعی جدیدی که پس از انقلاب شکل گرفتند، درهم‌تنیده شد.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی افزود: ظهور شبکه‌های ماهواره‌ای نیز فضاهای جدیدی برای فعالیت و تعامل مذهبی ایجاد کرد. همزمان، بنیادگرایی در جهان، نگرانی‌هایی در میان علما ایجاد کرد که به ویژه در مورد اهل سنت شدت یافت.
ذاکری تصریح کرد: در دهه 80 بحران‌های اقتصادی، جامعه را به سمت نیروهای مذهبی سوق داد. در این دهه، فعالیت‌های اجتماعی مانند نماز و روزه کاهش و عزاداری و زیارت، به عنوان واکنش به استیصال اقتصادی افزایش یافت. این روند، شکاف‌های اجتماعی را در شهرهای مختلف، از جمله مشهد، تشدید کرد. مهاجرت‌های داخلی و خارجی، حاشیه‌نشینی در مشهد را افزایش داد و مشکلات اقتصادی را تشدید کرد.
وی گفت: در دهه 90 شکاف‌های اجتماعی در این دهه به اوج خود رسید. بنیادگرایی، به دلیل فقدان اقتصاد و ثبات، به عنوان پاسخی به از راه افتادن اجتماعی، مورد استقبال قرار گرفت. اگرچه علما و مراجع، نقش مهمی در جامعه دارند، اما تنوع دیدگاه‌ها و گرایش‌های مختلف در میان آن‌ها و عدم تمرکز بر حل مسائل اقتصادی، این شکاف‌ها را تشدید می‌کند.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی با اشاره به نقش علما و مراجع، افزود: علما و مراجع شیعه، با وجود نقش مهم خود در جامعه، با گرایش‌های متنوعی روبرو هستند. برخی از مراجع، به ایجاد تعادل میان مسائل اعتقادی و نیازهای اجتماعی گرایش دارند، در حالی که برخی دیگر، با تمرکز بر مسائل اعتقادی، به تشدید اختلافات می‌پردازند. تفاوت در رویکردهای اقتصادی و اجتماعی، و گاهی اختلاف نظر بین مراجع در مورد مسائل مهم، از جمله دلایل پیچیدگی این تحولات مطرح می‌شود.
انتهای پیام
