قرآن و نهجالبلاغه؛ نقشه راه اخلاقی برای حفظ محیطزیست و تعالی انسان
منورسادات شایستهخو گفت: آموزههای قرآن کریم و بیانات امیرمؤمنان علی(ع) در نهجالبلاغه، محیطزیست را «امانت الهی» و جلوهای از آیات خداوند معرفی میکنند؛ امانتی که انسان مؤمن موظف است با مسئولیتپذیری، عدالت و میانهروی از آن صیانت کند.
از جمله موضوعات مهم و ارزشمندی که در آموزههای قرآنی و در فرهنگ گفتاری و نوشتاری امیر مؤمنان حضرت علی(ع) بازتاب یافته، مباحث مرتبط با محیطزیست است. بیتوجهی و سهلانگاری نسبت به محیطزیست و تخریب منابع طبیعی، تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر سلامت جسم و روح جامعه دارد. زیباییهای طبیعت از مظاهر قدرت و جمال الهی است که توجه و تدبر در آنها، زمینه نزدیکشدن و معرفت بیشتر نسبت به خالق هستی را برای آحاد جامعه فراهم میکند. در چنین رویکردی، انسان خداباور تلاش میکند با عمل به آموزههای قرآن کریم و سخنان گهربار ائمه طاهرین(ع)، در حفظ و پاسداری از محیطزیست کوشا باشد.
گفتوگوی پیشرو نیز بر پایه آیات نورانی قرآن کریم و بیانات امام علی(ع) در نهجالبلاغه، به بررسی اهمیت حفاظت از محیطزیست و نقش آن در تعالی انسان خداباور میپردازد. یافتههای مهم پژوهشهای مرتبط با حفظ طبیعت نشان میدهد که هم در آموزههای قرآنی و هم در حکمتهای انسانساز امیر مؤمنان(ع)، تأکیدات فراوانی برای هدایت و تشویق انسان به حفاظت از محیطزیست بهعنوان بستری برای رشد و تعالی انسان وجود دارد.
بر همین اساس، خبرنگار ایکنای خراسانرضوی گفتوگویی با منورسادات شایستهخو، مدیر مؤسسه علمی ـ تحقیقی مکتب نرجس(س)، داشته است که در ادامه میخوانیم؛
براساس تعالیم اسلامی، محیط زیست موهبتی الهی و دارای جایگاهی مقدس است که حفاظت از آن یک وظیفه دینی و تخریب آن گناه بهشمار میرود. قرآن کریم با ارائه جهانبینیای عمیق، رابطه انسان و طبیعت را بر پایه مسئولیت، امانتداری و عدالت تعریف میکند.
در مبانی قرآنی و دینی حفاظت از محیطزیست، قرآن کریم با مفاهیم بنیادین خود، پشتوانهای محکم برای اخلاق زیستمحیطی ارائه میدهد؛ بهگونهای که طبیعت، مخلوق و «آیه» خداوند معرفی میشود. آفرینش آسمانها و زمین براساس حق، عدالت، زیبایی و تعادل شکل گرفته و هر جزء طبیعت نشانهای از قدرت، حکمت و رحمت الهی است که برای تفکر و شناخت انسان قرار داده شده است. از این رو تخریب این نظام زیبا و متعادل، نوعی تعدی به آیات الهی است.
محیطزیست «امانت الهی» است. خداوند در قرآن، انسان را خلیفه خود در زمین معرفی کرده است؛ جایگاهی که معنای آن امانتداری است نه مالکیت مطلق. انسان موظف است بهعنوان نماینده خدا، به اصلاح زمین بپردازد و از فساد در آن پس از اصلاحش بپرهیزد: «و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید».
تسخیر طبیعت به معنای مسئولیتپذیری است. قرآن کریم میفرماید: «آنچه در آسمانها و زمین است، مسخر شما کرد». این تسخیر به معنای سلطه ویرانگر نیست؛ بلکه بیانگر مسئولیت انسان برای بهرهبرداری خردمندانه و آبادانی زمین است. سوءاستفاده از طبیعت و آسیبرساندن به آن، نوعی خیانت در امانت و تجاوز محسوب میشود. رحمت الهی بر همه موجودات است. این رحمت عام، انسان را مؤظف میکند در تعامل با سایر مظاهر آفرینش، مهربان و دلسوز باشد.
ایکنا_ چرا تخریب محیطزیست عمل ناپسند محسوب میشود؟
کارشناسان دینی براساس مبانی قرآنی تأکید میکنند که تخریب محیطزیست از چند منظر شرعی و اخلاقی، «گناه» بهشمار میرود. نخستین بُعد آن، مصداق «افساد فیالارض» است؛ قرآن کریم صریحاً هشدار میدهد: «و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید». به گفته پژوهشگران، آلودهسازی آب و هوا، نابودی جنگلها و تخریب اکوسیستمها، نمونههای روشن این فساد به شمار میروند.
از منظر دیگر، اسراف، تبذیر و نابودسازی منابع طبیعی نوعی تجاوز و ظلم دانسته میشود. قرآن تأکید میکند که انسان نباید نعمتهای الهی را ضایع کرده یا از حدود خود فراتر رود. بر پایه قاعده فقهی «لاضرر و لاضرار فیالاسلام»، هر اقدامی که به انسانها یا نسلهای آینده آسیب برساند، از جمله آلودگیهای زیستمحیطی، شرعاً ممنوع است و مصداق بارز «ضرر» به حساب میآید.
تعالیم اسلامی نه تنها کلیات بلکه راهکارهای عملی در حوزه محیطزیست ارائه میکنند. از جمله، نهی صریح قرآن از اسراف و سفارش به «میانهروی در مصرف» که یکی از مهمترین راهبردها برای کاهش فشار بر منابع طبیعی است. همچنین پیامبر اسلام(ص) با اجرای قانون «حِمی» و تعیین مناطق قرقشده برای حفاظت از پوشش گیاهی و حیاتوحش، نخستین نمونه رسمی از قوانین زیستمحیطی در ساختار حکومت اسلامی را پایهگذاری کردند.
در نگاه قرآن، انسان مأمور آبادانی زمین است؛ آیه «اوست که شما را از زمین آفرید و آبادکردن آن را به شما سپرد» بر ضرورت عمران پایدار و پرهیز از بهرهکشی بیرویه تأکید دارد. افزون بر این، تأکید فراوان اسلام بر پاکیزگی جسم، لباس و محیط زندگی، بهطور طبیعی حفظ سلامت و پاکی طبیعت را نیز در پی دارد؛ طبیعتی که در جهانبینی قرآنی «پاک» و «پالاینده» آفریده شده است.
تحلیلگران با اشاره به تجربههای جهانی میگویند جنبشهای دینیِ زیستمحیطی معمولاً بر سه محور شکل میگیرند: «اخلاق سرپرستی» بر اساس امانتداری انسان نسبت به آفرینش الهی، «بومعدالت» با تأکید بر حمایت از گروههای محروم در بحرانهای زیستمحیطی، و «معنویت آفرینش» که انسان را جزئی از شبکه بههمپیوسته طبیعت، نه حاکم مطلق بر آن، معرفی میکند. به باور آنان، پیوند این سه محور با آموزههای اسلامی میتواند زمینهساز شکلگیری جریانهای مردمی مؤثر در حفظ محیطزیست شود.
ایکنا_ چگونه میتوان آموزههای دینی مرتبط با حفاظت از محیطزیست را به یک حرکت مردمی و فراگیر در جامعه امروز تبدیل کرد؟
پیوند تعالیم اسلامی با جنبشهای مردمی میتواند مسیر تازهای برای مقابله با بحران محیطزیست بگشاید. از مهمترین راهکارهای پیشنهادی، صدور بیانیهها و مواضع رسمی از سوی رهبران و مراجع دینی است؛ زیرا هنگامی که چهرههای شاخص دینی، بحران محیطزیست را «تکلیف اخلاقی» معرفی کنند، این موضعگیری تأثیر تعیینکنندهای بر افکار عمومی خواهد داشت.
در کنار آن، تولید محتوای دینی جذاب و نوآورانه با بهرهگیری از هنر، رسانه و شبکههای اجتماعی، یکی از مسیرهای اصلی انتقال مفاهیم محیطزیستی به نسل جوان به شمار میرود. همچنین مشارکت مردمی در فعالیتهایی همچون پاکسازی طبیعت، درختکاری و آموزش جوامع محلی، زمانی که با انگیزههای دینی و اخلاقی همراه شود، میتواند به تقویت فرهنگ مسئولیتپذیری جمعی بینجامد.
براساس تعالیم اسلامی، محیطزیست جایگاهی ریشهدار و مقدس دارد و نگاه قرآن به طبیعت، نگاهی توحیدی و مبتنی بر مسئولیت، امانتداری و عدالت است. تحلیلگران معتقدند بحران کنونی محیطزیست بیش از آنکه مسئلهای فنی باشد، بحرانی اخلاقی ناشی از گسست رابطه انسان با این آموزههای بنیادین است. از این رو، بیداری وجدان دینی و پایبندی به تعهد انسان در برابر آفریدگار، میتواند بزرگترین پشتوانه برای شکلگیری حرکتهای گسترده در مسیر حفاظت از محیطزیست باشد.
انتهای پیام
