تأثیر دوگانه فضای مجازی بر خانواده؛ از تهدیدهای تربیتی تا فرصت‌های رشد معنوی

شبکه‌های اجتماعی موجب افزایش سطح ارتباطات شده‌اند، اما هم‌زمان نگرانی‌هایی درباره تأثیر آن‌ها بر روابط خانوادگی، از جمله رابطه همسران و ارتباط والدین با فرزندان، به وجود آمده است. استفاده گسترده جوانان از این شبکه‌ها، سبک زندگی آنان را دستخوش تغییر کرده و پدیده‌هایی مانند خودنمایی و «زندگی ویترینی» را به‌عنوان پیامدهای منفی این فضا برجسته ساخته است. شبکه‌های اجتماعی در ارزش‌ها، ساختار، سبک زندگی و نگرش‌های افراد و خانواده‌ها تغییرات زیادی ایجاد کرده‌اند. در گذشته، عکس‌های خصوصی و خانوادگی حریم مشخصی داشت و ورود غریبه‌ها به حریم خانه امری ناپسند تلقی می‌شد.

اما امروز حتی خصوصی‌ترین مسائل زندگی و لحظه‌های صمیمی نیز در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود. بروز سوءتفاهم، کاهش صمیمیت و سردی روابط زوجین از پیامدهای منفی این روند است و افزایش آمار طلاق نیز در مواردی به تأثیر شبکه‌های اجتماعی نسبت داده می‌شود. خانواده نخستین محیطی است که فرد در آن فرآیند جامعه‌پذیری را می‌آموزد؛ مجموعه‌ای از بایدها و نبایدها و نقش‌هایی که رفتار او را در روابط اجتماعی شکل می‌دهد.

آنچه در خانواده اهمیت دارد، توجه به ارزش‌ها، به‌ویژه ارزش‌های خانوادگی و اجتماعی است؛ ارزش‌هایی که از طریق آن‌ها می‌توان جامعه را کنترل و به سمت زوال یا تعالی هدایت کرد. آماده‌سازی فرزندان برای پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی نیز یکی از مهم‌ترین وظایف خانواده به‌شمار می‌رود.

به نظر می‌رسد گذار از سنت به مدرنیته، زمینه‌ساز رشد و گسترش آسیب‌های نوپدید شده است. سیستم‌های جدید ارتباطی مانند شبکه‌های مجازی آسان‌تر، ارزان‌تر و در دسترس‌ترند؛ به همین دلیل استفاده از این فناوری‌ها برای کاربران جذابیت بیشتری دارد. افزون بر این، کمبود ارتباطات میان‌فردی در جامعه به‌سادگی از طریق این شبکه‌ها جبران می‌شود.

در همین خصوص، خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام حسین ابراهیمی، مدیر روابط عمومی حوزه علمیه خراسان و مبلغ فعال در فضای مجازی داشته است که در ادامه می‌خوانیم؛

ایکنا_ فضای مجازی چه تأثیری بر روابط خانواده‌ها دارد؟ 

فضای مجازی به‌عنوان پدیده‌ای فراگیر، امروز چنان در زندگی ما رسوخ کرده که نمی‌توان نقش آن را در روابط خانوادگی و تربیت فرزندان نادیده گرفت. این فضا، همانند شمشیری دو لبه، هم ظرفیت‌های ارزشمند ارتباطی و آموزشی دارد و هم می‌تواند تهدیدهایی جدی برای بنیان خانواده ایجاد کند. 

کاهش ارتباطات چهره‌به‌چهره از مهم‌ترین پیامدهای استفاده بی‌رویه از فضای مجازی به‌شمار می‌رود. هنگامی‌که اعضای خانواده ساعت‌های طولانی درگیر تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی هستند، گرمی روابط و فرصت گفت‌وگو به‌تدریج کاهش می‌یابد و این روند می‌تواند به سردی و فاصله عاطفی منجر شود.

تغییر در الگوهای تربیتی نیز از دیگر آثار فضای مجازی بر خانواده است. تنوع گسترده محتواهای موجود در این فضا و ناسازگاری برخی از آنها با ارزش‌های اسلامی، والدین را با چالش‌های جدی در مسیر تربیت فرزندان مواجه کرده است؛ زیرا بسیاری از پیام‌ها و سبک‌های زندگی ارائه‌شده در فضای مجازی با فرهنگ دینی هم‌خوانی کامل ندارند.

افزایش اختلافات خانوادگی از دیگر نگرانی‌های مربوط به مصرف فضای مجازی است. خانواده‌ها معتقدند میزان و نوع استفاده فرزندان از این فضا، احتمال ارتباط با افراد ناشناس یا دسترسی به صفحات نامناسب را بالا می‌برد و در صورت نبود مدیریت صحیح، می‌تواند سوءتفاهم و تنش میان والدین و فرزندان ایجاد کند.

با وجود این نگرانی‌ها، فضای مجازی فرصت‌های ارزشمندی نیز در اختیار خانواده‌ها قرار می‌دهد. یادگیری مهارت‌های جدید، ارتباط آسان‌تر با دوستان و اقوام و استفاده از ظرفیت این فضا برای ترویج ارزش‌های اخلاقی و دینی از جمله مزایایی است که می‌تواند مورد توجه خانواده‌های مسلمان قرار گیرد.

ایکنا_ تأثیرات مثبت فضای مجازی بر روابط خانواده را در چه می‌دانید؟ 

استفاده صحیح و هدفمند از این امکانات می‌تواند نقش مهمی در رشد معنوی و فکری اعضای خانواده داشته باشد. تعادل میان اعتماد و نظارت از نگاه تربیت اسلامی آموزه‌های اسلامی بر ایجاد تعادل میان «اعتماد» و «نظارت» تأکید می‌کنند. از یک سو، باید به فرزندان اعتماد کنیم تا شخصیت مستقل، مسئولیت‌پذیر و با اعتماد به‌ نفسی داشته باشند. از سوی دیگر، وظیفه والدین مراقبت، هدایت و محافظت از آنان در برابر تهدیدهای تربیتی است.

برای نمونه، اعتماد باعث می‌شود فرزند احساس ارزشمندی کرده و رابطه‌اش با والدین گرم و صمیمی باقی بماند. این اعتماد باید متناسب با سن، توانایی و میزان بلوغ فرزند باشد. نظارت: نظارت در تربیت اسلامی هرگز به معنای سخت‌گیری یا کنترل نامحسوس نیست.

نظارت نیز، نوعی همراهی دلسوزانه است که با احترام و محبت انجام می‌شود؛ یعنی آگاهی از فعالیت‌های رسانه‌ای فرزندان و ارائه راهنمایی‌های مؤثر بدون دخالت آزاردهنده.  

ایکنا_ چه راهکارهایی برای تربیت فرزندان در استفاده از فضای مجازی تأثیرگذار است؟ 

برای ایجاد این تعادل، چند راهکار کلیدی قابل توجه است. گفت‌وگوی مداوم و صمیمانه با فرزندان آموزش و آگاهی‌بخشی درباره فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی تعیین قوانین روشن و منصفانه برای استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی الگو بودن والدین در سبک استفاده از رسانه‌ها تربیت دینی بدون مهارت رسانه‌ای ممکن نیست در دنیای امروز، رسانه‌ها نقش جدی و تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری باورها و سبک زندگی دارند. از این‌رو، تربیت دینی فرزندان بدون داشتن سواد و مهارت رسانه‌ای برای والدین بسیار دشوار خواهد بود. اهمیت این مهارت نیز از نکات قابل ذکر است. والدینی که با ساختار رسانه، شیوه اثرگذاری آن و پیام‌های مثبت و منفی موجود در آن آشنا هستند، می‌توانند فرزندان خود را در برابر آسیب‌های فضای مجازی ایمن سازند و در عین حال از فرصت‌های سازنده آن بهره ببرند.  

راه‌های کسب مهارت از طریق فضای مجازی شرکت در دوره‌ها و کارگاه‌های تربیت رسانه‌ای مطالعه کتاب‌ها و مقالات معتبر در این حوزه، مشورت با کارشناسان تربیت و رسانه تجربه و تمرین استفاده مدیریت‌شده فضای مجازی، از جمله مهارت‌هایی است که می‌توان کسب کرد.