اولین گام در تهذیب نفس، زدایش رذایل و پیدایش فضائل است

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محمدعلی انصاری، صاحب تفسیر مشکاة و مفسر قرآن، در نشست مجازی که امروز ۱۱ آذرماه، با موضوع «رذایل و فضائل اخلاقی» برگزار شد، اظهار کرد: گام اول در تهذيب و تربيت نفس، زدايش رذايل است و گام بعد، پيدايش فضايل است. بايد در آغاز، غبار متراکم رذايلی چون کبر، حرص، بخل، حسد، دروغ و ترس را از سراچه دل جارو زد و آنگاه جان را به زيور فضائلی چون فروتنی، قناعت، سخاوت، غبطه، راستی و شجاعت آراست.

وی ادامه داد: فضائل اخلاقی با وجود رذايل، در جان نمی‌آید و اگر بيايد ثمره چندانی دربر ندارد. بايد يکی بیرون رود و فضا را برای آن ديگری باز بگذارد؛ سنت و رویه عالمان اخلاق در آموزه‌های خود نيز همواره در گام نخست بر «تخليه» يعنی دور افکندن رذايل و پالايش جان بوده است و در گام بعد «تحليه» يعنی آراستن دل به فضائل وجه همت قرار می‎‌گرفته است.

انصاری گفت: اگر قرآن کریم انسان‌ها را به اخلاقی زیستن فرا می‌خواند و فضایل اخلاقی را به ایشان می‌آموزاند، تنها به منظور دستیابی به آرامش و لذت دنیایی نیست؛ بلکه هدفی والاتر در میان است. بنای آفرینش بر این است که آدمیان از راه مبارزه با حسد، زدایش کبر، بیرون افکندن غضب، دوری از تحقیر دیگران و روی آوردن به خصایلی چون تواضع و گذشت، به حقیقت حقه الهیه متصل شوند و با اتصاف به صفات الهی پلکان قرب خداوندی را بپیمایند و به کمال مطلق و قرب به پروردگار دست یابند.

این مفسر قرآن کریم تصریح کرد: به بیان دیگر فلسفه اخلاق عملی در اسلام صرفاً نظم‌بخشی به زندگی فردی و اجتماعی نیست، چرا که در این صورت، اخلاقی زیستن بدون پشتوانه‌های ابدی و جاودانه شکل می‌گیرد و احتمال فروپاشی آن می‌رود. در حالی که اخلاقی زیستن در مکاتب الهی از پشتوانه‌ای استوار برخوردار است و به جای آنکه در جهت جلب منافع مادی و معنوی باشد، فعالیتی برخاسته از اعماق روح است که عقل و وجدان آدمی آن را حمایت می‌کند و هستی‌شناسی الهی به آن معنا می‌بخشد.

وی در خصوص زدایش رذایل اخلاقی، بیان کرد: اولین راه زدایش حسد، ابتهال و تضرع به درگاه خداوند و مسئله از ذات باری‌تعالی است. خداوند به این راهکار در آیه 10 سوره «حشر» اشاره کرده است و فرموده است: «وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ؛ و آنان که پس از مهاجرین و انصار آمدند (یعنی تابعین و سایر مؤمنین تا روز قیامت) دائم به درگاه خدا عرض می‌کنند: پروردگارا، بر ما و برادران دینی‌مان که در ایمان پیش از ما شتافتند ببخش و در دل ما هیچ کینه و حسد مؤمنان قرار مده، پروردگارا، تویی که بسیار رئوف و مهربانی.»

انصاری افزود: حداقل سه راهكار عملی برای مهار حرص وجود دارد. که راهکار اول پیوسته در نماز بودن، که به معنای اتصال پیوسته جان انسان به حضرت پروردگار و گره خوردن روح سرگردان او به معبود آفرینش است. راهكار دوم، خودپایشی است. نفس انسان چونان ماهی، لغزنده است و اگر پایش نشود، به سمت و سوی غلَط می‌لغزد. عالمان اخلاق از این مرحله تعبیر به «مراقبه» می‌كنند. «مُرَاقَبَة» بدین معناست كه انسان، نگهبانِ نفس و زندگی خود باشد و اجازه ندهد زندگی‌اش از برآوردن نیازهای ضروری فراتر برود و بدل به زیاده‌خواهی شود. مهم‌ترینِ این زیاده‌خواهی‌ها، مادیات است و به همین دلیل، سیاست‌گذاری دقیق و صحیح در بُعد اقتصادی بسیار مهم است و سومین راهكار عملی، ادای حقوق خلق و توجه به نیازمندان جامعه و در گام‌های فراتر، گذشت‌های مالی است.