قرآن کریم؛ سرشار از آموزه‌هایی بر مبنای گفت‌وگوی بین فرهنگی
حجت‌الاسلام حسین ابراهیمی گفت: قرآن کریم، سرشار از آموزه‌هایی است که می‌تواند مبنای گفت‌وگوی بین فرهنگی قرار گیرد که یکی از مهم‌ترین آموزه‌های آن، اصل حکمت و موعظه حسنه است. قرآن بر اهمیت صلح و آشتی تأکید می‌کند و از پیروان خود می‌خواهد؛ در صورت بروز اختلاف، به‌دنبال راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز باشند.
قرآن به‌عنوان منبع اصلی دین اسلام، نه‌تنها جنبه‌های مذهبی را شامل می‌شود، بلکه می‌تواند الگوهایی برای درک و احترام به تنوع فرهنگی ارائه دهد. به‌طوری‌که این کتاب آسمانی به آفرینش انسان‌ها از یکدیگر و برقراری تنوع در قومیت‌ها و زبان‌ها اشاره دارد. این تنوع نشان‌دهنده اراده الهی است و به انسان‌ها این امکان را می‌دهد که درک بهتری از یکدیگر پیدا کنند. این مفهوم می‌تواند به پذیرش و احترام به تفاوت‌های فرهنگی و قومی در جوامع مختلف کمک کند. قرآن مسلمانان را به تعامل با دیگر فرهنگ‌ها و ادیان تشویق می‌کند. این تعامل باید بر پایه احترام و حسن نیت باشد. درواقع، این تأکید بر همزیستی مسالمت‌آمیز می‌تواند به ایجاد جوامع متنوع و هماهنگ کمک کند. قرآن به زیبایی‌های زبان و اهمیت آن در شناخت یکدیگر اشاره می‌کند. فهم زبان‌های مختلف می‌تواند به تعاملات فرهنگی کمک کند و درنتیجه، درک عمیق‌تری از تنوع انسانی به‌وجود آورد. قرآن به تفکر و تعمق در آیات و نشانه‌های الهی انسان‌ها را دعوت می‌کند. این دعوت، به انسان‌ها این امکان را می‌دهد که به بررسی و تحلیل فرهنگ‌های مختلف پرداخته و از آن‌ها بیاموزند. چنین رویکردی می‌تواند به غنای فرهنگی و تبادل دانش بین جوامع کمک کند. بدیهی است؛ تاریخ اسلام نشان‌دهنده تعاملات مثمرثمر مسلمانان با فرهنگ‌های مختلف است. این تعاملات نشان می‌دهد؛ چگونه فرهنگ‌های متفاوت می‌توانند در کنار یکدیگر رشد کنند و از یکدیگر بهره‌برداری کنند. این تجربه تاریخی می‌تواند به‌عنوان الگویی برای آینده مورد توجه قرار گیرد.
با این تفاسیر قرآن نه‌تنها به‌عنوان یک کتاب مقدس، بلکه به‌عنوان منبعی برای الهام‌بخشی به تعاملات فرهنگی و انسانی عمل می‌کند و با درک آموزه‌های آن، می‌توان به ترویج احترام و همزیستی مسالمت‌آمیز در جوامع متنوع پرداخت و به افزایش درک و همبستگی انسانی کمک کرد.
نظر به اهمیت موضوع، خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی در خصوص «قرآن و تنوع فرهنگی»، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام حسین ابراهیمی، پژوهشگر دینی، انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکنا- آیه «وَجَعَلْنَاکمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ» چه پیامی برای جهانی‌شدن دارد؟
آیه شریفه 13 سوره «حجرات»، یکی از کلیدی‌ترین آیات در زمینه تنوع فرهنگی است: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکمْ مِنْ ذَکرٍ وَأُنْثَیٰ وَجَعَلْنَاکمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکرَمَکمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ؛ ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید. در حقیقت، ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی‌تردید، خدا دانای آگاه است.» این آیه به‌روشنی بیان می‌کند که خداوند، انسان‌ها را با تنوع قومی و فرهنگی آفریده است و هدف از این تنوع، شناخت و تعامل سازنده بین اقوام و ملت‌هاست.
درواقع در عصر جهانی‌شدن، این آیه به ما یادآوری می‌کند؛ نباید به‌دنبال یکسان‌سازی فرهنگی باشیم، بلکه باید تلاش کنیم؛ با حفظ هویت‌های فرهنگی خود، با دیگر فرهنگ‌ها تعامل داشته باشیم و از آن‌ها بیاموزیم. جهانی‌شدن نباید به معنای از بین رفتن تنوع فرهنگی باشد، بلکه باید فرصتی برای تبادل فرهنگی و تفاهم بین ملت‌ها باشد. مهم‌ترین نکته‌ای که این آیه به ما گوشزد می‌کند، این است که ارزش انسان‌ها نزد خداوند، به تقوا و پرهیزگاری است، نه به نژاد، قومیت یا ملیت آن‌ها.
ایکنا- چگونه می‌توان آموزه‌های قرآنی را مبنای گفت‌وگوی بین فرهنگی قرار داد؟
قرآن کریم، سرشار از آموزه‌هایی است که می‌تواند مبنای گفت‌وگوی بین فرهنگی قرار گیرد. یکی از مهم‌ترین این آموزه‌ها، اصل حکمت و موعظه حسنه است. خداوند در آیه 125 سوره نحل می‌فرماید: «ادْعُ إِلَیٰ سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّک هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه‌ای] که نیکوتر است مجادله نما. بی‌گمان، پروردگارت خود داناتر است به کسی که از راه او منحرف شده و او به راه یافتگان داناتر است». این آیه به ما می‌آموزد؛ در گفت‌وگو با دیگران، باید از روش‌های حکیمانه و نیکو استفاده کنیم و از مجادله و تعصب دوری‌کنیم.
قرآن بر اهمیت احترام به عقاید دیگران تأکید می‌کند. در آیه 6 سوره «کافرون» می‌خوانیم: «لَکمْ دِینُکمْ وَلِی دِینِ؛ دین شما برای خودتان و دین من برای خودم.» این آیه به ما می‌آموزد که باید به عقاید دیگران احترام بگذاریم و آن‌ها را مجبور به پذیرش عقاید خود نکنیم. این اصل، یکی از مهم‌ترین مبانی گفت‌وگوی بین فرهنگی است. همچنین، قرآن بر اهمیت صلح و آشتی تأکید می‌کند و از پیروان خود می‌خواهد؛ در صورت بروز اختلاف، به‌دنبال راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز باشند.
ایکنا- به نظر شما قرآن چه نقشی در ایجاد و حفظ تنوع فرهنگی در جوامع اسلامی دارد؟
قرآن کریم، به‌طور مستقیم به موضوع تنوع فرهنگی نپرداخته است، اما اصول و ارزش‌هایی ارائه می‌دهد که به‌طور غیرمستقیم به ایجاد و حفظ آن کمک می‌کند. یکی از این اصول، اصل عدالت است. خداوند در آیات متعددی از قرآن، به عدالت فرمان داده است و از پیروان خود می‌خواهد با همه مردم، صرف‌نظر از نژاد، قومیت یا مذهبشان، به عدالت رفتار کنند. این اصل، می‌تواند به ایجاد یک جامعه چند فرهنگی و متکثر کمک کند که در آن همه افراد احساس امنیت و تعلق داشته باشند.
علاوه بر این، قرآن بر اهمیت «احسان» و نیکوکاری تأکید می‌کند. خداوند در آیه 90 سوره «نحل» می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَیٰ وَینْهَیٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکرِ وَالْبَغْی ۚ یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ؛ خداوند به عدل و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از فحشا و منکر و ستم بازمی‌دارد. شما را اندرز می‌دهد، شاید که پند گیرید.» این آیه به ما می‌آموزد که باید با همه مردم، به‌ویژه با نیازمندان و آسیب‌پذیران، با احسان و نیکوکاری رفتار کنیم. این اصل، می‌تواند به تقویت همبستگی اجتماعی و کاهش تنش‌های فرهنگی کمک کند.
ایکنا- می‌توان چند نمونه از آیات خاصی را که در قرآن به موضوع تنوع فرهنگی اشاره دارد؛ ذکر کنید؟
آیه 13 سوره «حجرات» و آیه 22 سوره «روم»، از مهم‌ترین آیاتی هستند که به موضوع تنوع فرهنگی اشاره می‌کنند. آیه 22 سوره «روم» می‌فرماید: «وَمِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکمْ وَأَلْوَانِکمْ ۚ إِنَّ فِی ذَٰلِک لَآیاتٍ لِلْعَالِمِینَ؛ و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و اختلاف زبان‌های شما و رنگ‌های شماست. بی‌گمان، در این [امر] برای دانشوران نشانه‌هایی است.» این آیه به صراحت به تنوع زبانی و نژادی به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت و حکمت خداوند اشاره می‌کند.
علاوه بر این، آیه 48 سوره «مائده» نیز به‌نوعی به تنوع فرهنگی اشاره دارد: «وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰکنْ لِیبْلُوَکمْ فِی مَا آتَاکمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیرَاتِ ۚ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکمْ جَمِیعًا فَینَبِّئُکمْ بِمَا کنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ؛ و اگر خدا می‌خواست، شما را یک امت قرار می‌داد، ولی [چنین نکرد] تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید. پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید. بازگشت همه شما به سوی خداست، پس شما را از آنچه در آن اختلاف می‌کردید آگاه خواهد کرد.» این آیه نشان می‌دهد؛ خداوند می‌توانست همه انسان‌ها را یک امت قرار دهد، اما این کار را نکرد تا آن‌ها را در آنچه به آن‌ها داده است، بیازماید. این آیه به ما می‌آموزد؛ تنوع فرهنگی، یک آزمون الهی است و ما باید در این آزمون، با احترام به دیگر فرهنگ‌ها و تلاش برای انجام کارهای نیک، سربلند بیرون بیاییم.
ایکنا- چگونه تفسیرهای مختلف از قرآن می‌توانند به تنوع فرهنگی در جوامع اسلامی کمک کنند؟
تفسیرهای مختلف از قرآن، می‌توانند تأثیرات مثبت و منفی بر تنوع فرهنگی در جوامع اسلامی داشته باشند. اگر تفسیرها براساس اصول علمی و روش‌های صحیح تفسیر قرآن انجام شوند و از تعصب و پیش‌داوری دوری شود، می‌توانند به درک عمیق‌تر و جامع‌تر از قرآن منجر شوند و از تحجر و جمود فکری جلوگیری کنند. اما اگر تفسیرها براساس منافع شخصی، سیاسی یا فرهنگی انجام شوند، می‌توانند به تفرقه و اختلاف در جوامع اسلامی منجر شوند و به تنوع فرهنگی آسیب برسانند. برای نمونه تفسیرهای افراطی و خشونت‌آمیز از قرآن، می‌تواند به تبعیض و خشونت علیه گروه‌های فرهنگی خاص منجر شود؛ بنابراین، مهم است که علمای دین و مفسران قرآن، با مسئولیت‌پذیری و دقت، به تفسیر قرآن بپردازند و از تفسیرهای نادرست و مغرضانه دوری کنند.
ایکنا- چگونه اصول قرآن می‌توانند پایه‌گذار همزیستی مسالمت‌آمیز میان فرهنگ‌های مختلف باشند؟
اصول قرآنی متعددی می‌توانند پایه‌گذار همزیستی مسالمت‌آمیز میان فرهنگ‌های مختلف باشند. یکی از مهم‌ترین این اصول، اصل تسامح و مدارا است. قرآن به مسلمانان دستور می‌دهد با دیگران با تسامح و مدارا رفتار کرده و از خشونت و تعصب دوری کنند. در آیه 159 سوره «آل عمران» می‌خوانیم: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَکلِینَ؛ پس به [برکتِ] رحمت الهی با آنان نرمخو شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار [ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل‌کنندگان را دوست می‌دارد». این آیه به پیامبر اکرم(ص) می‌آموزد با مردم با نرمی و مهربانی رفتار کند و از تندی و خشونت دوری کند.
اصل دیگری که می‌تواند به همزیستی مسالمت‌آمیز کمک کند، اصل احترام به حقوق دیگران است. قرآن به مسلمانان دستور می‌دهد که به حقوق دیگران، از جمله حقوق غیرمسلمانان، احترام بگذارند و از تعدی به آن‌ها خودداری کنند. این اصل، می‌تواند به ایجاد اعتماد و تفاهم در روابط بین فرهنگی کمک کند.
ایکنا- به نظر شما چالش‌های اصلی در تفسیر قرآن در زمینه تنوع فرهنگی چیست و چه فرصت‌هایی را می‌توان از این چالش‌ها استخراج کرد؟
یکی از چالش‌های اصلی در تفسیر قرآن در زمینه تنوع فرهنگی، خطر تفسیر به رأی است. تفسیر به رأی به معنای تفسیر قرآن براساس امیال و خواسته‌های شخصی است، بدون توجه به اصول و قواعد تفسیر قرآن. این نوع تفسیر، می‌تواند به تحریف معنای قرآن منجر شود و به تنوع فرهنگی آسیب برساند؛ اما این چالش، می‌تواند فرصتی را نیز ایجاد کند. بحث و گفت‌وگو درباره تفسیرهای مختلف از قرآن، می‌تواند به درک عمیق‌تر و جامع‌تر از قرآن منجر شود و از تحجر و جمود فکری جلوگیری کند. همچنین، نقد و بررسی تفسیرهای نادرست و مغرضانه، می‌تواند به ترویج فهم صحیح و عادلانه از قرآن کمک کند.
ایکنا- علمای دین چه نقشی در ترویج فهم صحیح قرآن و احترام به تنوع فرهنگی دارند؟
علمای دین، نقش بسیار مهمی در ترویج فهم صحیح قرآن و احترام به تنوع فرهنگی دارند. آن‌ها می‌توانند با ارائه تفسیرهای علمی و معتبر از قرآن، به مردم کمک کنند تا قرآن را به‌درستی بفهمند و از تفسیرهای نادرست و مغرضانه دوری کنند.
همچنین، علمای دین می‌توانند با ترویج ارزش‌های قرآنی مانند عدالت، مساوات، مهربانی و احترام به دیگران، به ایجاد یک جامعه چند فرهنگی و متکثر کمک کنند که در آن‌همه افراد احساس امنیت و تعلق داشته باشند. آن‌ها می‌توانند با برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و کارگاه‌های آموزشی، به افزایش آگاهی و قدردانی از تنوع فرهنگی کمک کنند.
همچنین، آن‌ها می‌توانند با همکاری با رهبران سایر ادیان و فرهنگ‌ها، به ایجاد پل‌های ارتباطی و تفاهم بین جوامع مختلف کمک کنند.
ایکنا- آیا تنوع فرهنگی می‌تواند بر نحوه تفسیر و فهم قرآن تأثیر بگذارد؟ چگونه؟
تنوع فرهنگی، می‌تواند تأثیرات مثبت و منفی بر نحوه تفسیر و فهم قرآن داشته باشد. از یک‌طرف، تنوع فرهنگی می‌تواند به غنای تفسیر قرآن کمک کند و باعث شود؛ مفسران، قرآن را از زوایای مختلفی مورد بررسی قرار دهند.
از طرف دیگر، تنوع فرهنگی می‌تواند باعث شود؛ مفسران، قرآن را براساس پیش‌فرض‌ها و تعصبات فرهنگی خود تفسیر کنند و از معنای واقعی آن دور شوند؛ بنابراین، مهم است که مفسران قرآن، از تأثیر فرهنگ بر تفسیر خودآگاه باشند و سعی کنند تا حد امکان از تعصب و پیش‌داوری دوری کنند.
ایکنا- چگونه می‌توان آموزش قرآن را به نحوی طراحی کرد که احترام به تنوع فرهنگی را ترویج کند؟
آموزش قرآن، می‌تواند به نحوی طراحی شود که احترام به تنوع فرهنگی را ترویج کند. یکی از راه‌های انجام این کار، ارائه تفسیرهای مختلف از قرآن است که نشان می‌دهد چگونه قرآن می‌تواند در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف به گونه‌های مختلف فهمیده شود.
راه دیگر، آموزش داستان‌های قرآنی است که نشان می‌دهد چگونه پیامبران و افراد صالح، با افراد مختلف از فرهنگ‌ها و ادیان مختلف تعامل داشته‌اند. این داستان‌ها، می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا با فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های مختلف آشنا شوند و از تعصب و پیش‌داوری دوری کنند. همچنین، آموزش قرآن می‌تواند شامل بحث و گفت‌وگو درباره مسائل مربوط به تنوع فرهنگی باشد، مانند حقوق اقلیت‌ها، آزادی مذهبی و عدالت اجتماعی. این بحث‌ها، می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا تفکر انتقادی خود را توسعه دهند و دیدگاه‌های مختلف را درک کنند.
ایکنا- قرآن چگونه می‌تواند به دیالوگ میان فرهنگ‌ها و ادیان مختلف کمک کند؟
قرآن، می‌تواند به دیالوگ میان فرهنگ‌ها و ادیان مختلف کمک کند، زیرا حاوی اصول و ارزش‌هایی است که برای همه انسان‌ها، صرف‌نظر از فرهنگ یا دین‌شان، قابل احترام است. برای نمونه قرآن بر اهمیت عدالت، مساوات، مهربانی و احترام به دیگران تأکید می‌کند. این اصول اخلاقی، می‌تواند به ایجاد اعتماد و تفاهم در روابط بین فرهنگی و بین‌ادیانی کمک کند.
همچنین قرآن به داستان پیامبران و اقوام مختلف اشاره می‌کند و از پیروان خود می‌خواهد؛ از این داستان‌ها عبرت بگیرند. این داستان‌ها، می‌تواند به ما کمک کند تا با فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های مختلف آشنا شویم و از تعصب و پیش‌داوری دوری کنیم. علاوه بر این، قرآن به پیروان خود توصیه می‌کند؛ با دیگران به نیکویی سخن بگویند و از توهین و تحقیر آن‌ها خودداری کنند. این توصیه، می‌تواند به ایجاد یک فضای مثبت و سازنده برای گفت‌وگو کمک کند.
انتهای پیام
