آموزه‌های قرآنی و آینده‌پژوهی
نگاه قرآن به آینده جامعه بشری همزمان دو سویه متمایز اما هم‌پوشان دارد. یک سو، افق آخرتی و استعلایی که آینده را عرصه بازخواست، جزا و تحقق عدل الهی می‌داند و از سوی دیگر، توجه مستقیم و مکرر به سرنوشت اجتماعی اقوام و پیامدهای عمل جمعی در زمان تاریخی که نشان می‌دهد قرآن آینده را صرفاً به‌عنوان یک «اتفاق غیبی» تلقی نمی‌کند، بلکه آن‌را محصول تعامل اراده الهی و مسئولیت انسانی می‌داند.
نگاه قرآن به آینده جامعه بشری چگونه است؟ آیا می‌توان از آیات قرآن الهاماتی برای آینده‌پژوهی در علوم انسانی گرفت. در همین خصوص مجتبی انصاری‌مقدم، استاد دانشگاه و پژوهشگر علوم قرآن و حدیث یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
نگاه قرآن به آینده جامعه بشری همزمان دو سویه متمایز اما هم‌پوشان دارد: یک سو، افق آخرتی و استعلایی که آینده را عرصه بازخواست، جزا و تحقق عدل الهی می‌داند و از این طریق آینده را به معیاری اخلاقی و معیارساز برای رفتارهای کنونی تبدیل می‌کند و از سوی دیگر، توجه مستقیم و مکرر به سرنوشت اجتماعی اقوام و پیامدهای عمل جمعی در زمان تاریخی ـ یعنی درس‌آموزی از سرگذشت امت‌های پیشین و توصیه به اصلاح و جلوگیری از فساد در زمین ـ که نشان می‌دهد قرآن آینده را صرفاً به‌عنوان یک «اتفاق غیبی» تلقی نمی‌کند، بلکه آن را محصول تعامل اراده الهی و مسئولیت انسانی می‌داند.
این ترکیب وعده و انذار، همراه با تأکید بر کرامت انسانی و قسط، هم انگیزش اخلاقی برای اصلاح وضع موجود را فراهم می‌آورد و هم مانع هرگونه جبرگرایی می‌شود، زیرا پیوسته انسان را نسبت به پیامدهای اعمالش پاسخگو نشان می‌دهد و او را به برنامه‌ریزی، تلاش و تدارک برای فردا فرا می‌خواند.
با این وصف، آیات قرآنی می‌توانند منبع الهامی پربار برای آینده‌پژوهی در علوم انسانی باشند، اما نه به‌صورت ابزار پیش‌بینی صرف، بلکه به‌عنوان چهارچوب ارزش‌ها و قواعد روش‌نگر. از منظر روش‌شناختی این الهام‌ها شامل قرار دادن عدالت و کرامت انسانی به‌عنوان معیارهای ارزشی در سناریوپردازی، تقویت محور مسئولیت بین نسلی و امانت‌داری به‌عنوان شاخص پایداری سیاست‌ها و ادغام آموزه احتیاط اخلاقی در مواجهه با عدم قطعیت‌های بلندمدت.
همچنین روایت‌های تاریخ‌محور قرآنی می‌توانند به ساخت «آرمان‌نماها» و سناریوهایی کمک کنند که پیامدهای اجتماعی انواع گزاره‌های اخلاقی و نهادی را روشن سازد. در عین حال باید از دو خطا پرهیز کرد: یکی خوانش صرفاً استعاری یا پیشگویی‌وار آیات برای تعیین رخدادهای مشخص آینده و دیگر جداکردن این الهامات از داده‌ها و روش‌های تجربی علوم انسانی و بهترین رویکرد، تلفیق موازین قرآنی ارزش‌محور با روش‌های کمی و کیفی آینده‌پژوهی و تبدیل آن‌ها به ابزارهای آزمون‌پذیر و سیاست‌پذیر است.
انتهای پیام
