جایگاه غنا در تربیت معنوی از منظر امام سجاد(ع)

به گزارش ایکنا از خراسان‌رضوی، محمدعلی انصاری، صاحب تفسیر مشکاة، در نشستی که محتوای آن از کانال‌های مجازی منتسب به این مفسر قرآن کریم منتشر می‌شود، با موضوع «غنای نفس» اظهار کرد: در شرح و تأمل بر دعای بیستم صحیفه سجادیه، یعنی دعای مکارم‌الاخلاق، به فرازهایی می‌رسیم که در عین اختصار، عمیق‌ترین معارف تربیتی و الهی را در خود جای داده‌اند. امام سجاد(ع) در این بخش از دعا، سه درخواست بنیادین از پروردگار مطرح می‌فرمایند که هر یک می‌تواند مسیر زندگی انسان را از اساس دگرگون سازد. 

وی ادامه داد: نخست می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ اکْفِنی ما یَشْغَلُنی عَنْک؛ پروردگارا، مرا از اموری که مرا از یاد تو بازمی‌دارند، بی‌نیاز ساز». سپس عرضه می‌دارند: «وَ اسْتَعْمِلْنی بِما تَسْأَلُنی غَداً عَنْه؛ مرا در آنچه فردا از آن بازخواست خواهی کرد، به کار گیر» و در پایان این بخش می‌فرمایند: «وَ فَرِّغْ أیّامی فیما خَلَقْتَنی لَه؛ روزهای زندگی‌ام را برای آن هدفی قرار ده که به سبب آن آفریده شده‌ام».

صاحب تفسیر مشکاة بیان کرد: این سه درخواست، در واقع نقشه راه انسان مؤمن است؛ رهایی از مشغولیت‌های غافل‌کننده، اشتغال به عمل صالح و صرف عمر در مسیر آفرینش الهی. با این حال، تحقق این آرمان‌ها نیازمند مقدماتی است که امام در ادامه دعا بیان می‌فرمایند. نخستین مقدمه، طلب غنا از خدای سبحان است؛ آن‌گاه که عرضه می‌دارند: «وَ أَغْنِنی وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ فی رِزْقِک؛ پروردگارا، مرا بی‌نیاز ساز و روزی‌ام را گسترش ده».

انصاری افزود: قرار گرفتن این دو تعبیر در کنار یکدیگر، معنایی دقیق و چندلایه دارد. «أغننی» به بی‌نیازی درونی و استغنای روحی اشاره دارد، در حالی که «أوسع علیّ» بیانگر گشایش در روزی بیرونی و مادی است. بدین ترتیب، امام سجاد(ع) از خدای متعال، هم غنای باطن را می‌طلبند و هم برکت و وسعت رزق را در عالم ظاهر.

وی تصریح کرد: اما حقیقت آن است که اگر انسان بخواهد دلبستگی‌های خود را از غیر خدا طلب نکند و عمر خویش را در مسیر الهی صرف کند، پیش از هر چیز باید امیال و خواهش‌های بی‌پایان نفسانی را مهار نماید. میل‌ها و تمایلات درونی انسان، حد و مرز نمی‌شناسند و در هر مرتبه‌ای، عطش طلب و میل به بیشتر شدن در وجود انسان باقی است. حب جاه و میل به قدرت یا ثروت، هیچ‌گاه در نقطه‌ای متوقف نمی‌شود؛ انسان هرچه بیشتر به دست آورد، در پی مرتبه‌ای بالاتر خواهد بود.

صاحب تفسیر مشکاة در ادامه گفت: از سوی دیگر، عرصه بیرونی نیز برای ارضای این امیال، بی‌انتها است. بدین‌سان، دو بی‌کرانگی، یکی درون انسان و دیگری در جهان بیرون، دست به دست هم می‌دهند و آدمی را در چرخه‌ای پایان‌ناپذیر از حرص و طمع گرفتار می‌سازند. نتیجه آن است که انسان دیگر نمی‌تواند از اشتغال به غیر خدا بازایستد و عمرش را در مسیر خیر و صلاح به کار گیرد؛ بلکه برای ارضای تمنیات خود، از هیچ اقدامی فروگذار نمی‌کند و چه‌بسا به ظلم و تجاوز نیز دست می‌زند.

انصاری اظهار کرد: راه رهایی از این وضعیت، جز یک امر نیست و آن، دستیابی به غنایی است که از سوی خدای غنی عطا می‌شود. تنها غنای الهی است که می‌تواند میل بی‌پایان نفس را آرام سازد و انسان را از درون بی‌نیاز گرداند. هنگامی که انسان به این مقام می‌رسد، در برابر مظاهر قدرت، ثروت و لذت، احساس حقارت نمی‌کند و این امور در نگاه او بی‌ارزش و کوچک جلوه می‌کنند. در چنین حالتی، معنای حدیث نبوی «الغنی غنی النفس» تحقق می‌یابد؛ زیرا بی‌نیازی حقیقی در دارایی‌های بیرونی نیست، بلکه در آرامش و قناعت درونی است.

وی افزود: از همین رو، امام سجاد(ع) در ادامه می‌آموزند که باید از پروردگار خواست تا غنا را در جان انسان قرار دهد: «اللَّهُمَّ اجْعَلِ الغِنی فی نَفْسی؛ پروردگارا، بی‌نیازی را در وجودم مستقر گردان». زیرا اگر درون انسان تهی و فقیر باشد، هر اندازه رزق بیرونی افزایش یابد، عطش روحی او سیراب نخواهد شد. اما آن‌گاه که دل غنی گردد، فراخی یا تنگی رزق تأثیری در آرامش و رضایت او نخواهد داشت.

صاحب تفسیر مشکاة بیان کرد: در نگاه امام سجاد(ع)، شرط تحقق سه دعای پیشین، یعنی رهایی از اشتغال به غیر خدا، اشتغال به آنچه خدا می‌خواهد، و صرف عمر در هدف آفرینش،  پیش از هر چیز در گروی رفع فقر درونی است. و این فقر، جز با غنایی که از حضرت غنی سرچشمه می‌گیرد، برطرف نخواهد شد.

انصاری در پایان تصریح کرد: بدین‌گونه، از منظر امام سجاد(ع) غنا نه صرفاً یک حالت روانی، بلکه یک تحول وجودی است؛ تحولی که در آن، انسان خویش را متصل به سرچشمه‌ی بی‌پایان قدرت، عزت، علم و رحمت الهی می‌بیند. در چنین نگاهی، همه‌ی جهان در برابر عظمت الهی کوچک و ناچیز می‌نماید و انسان به مرتبه‌ای می‌رسد که تنها به رضای خدا می‌اندیشد و دل از هر چه جز اوست می‌برد. این همان غنای حقیقی است که امام سجاد(ع) در دعای مکارم‌الاخلاق از خدای متعال درخواست می‌کند؛ غنایی که انسان را از فقر درون رها می‌سازد و او را به مقام بی‌نیازی و آرامش الهی می‌رساند.