توکل بدون تلاش؛ آفت خاموش جامعه دینی
عضو نخبگان تبلیغی مجمع خطبای خراسان گفت: برداشت غلط از توکل، بسیاری را به کنار گذاشتن تلاش و مسئولیت کشانده است، در حالیکه توکل واقعی انسان را به استفاده از تمام ظرفیتها، برنامهریزی و خلاقیت وادار میکند و همزمان آرامش و اعتماد به خداوند را به او هدیه میدهد.
حقیقت توکل آن است که انسان باور داشته باشد آنچه در عالم تحقق مییابد، به اذن و اراده خداوند است و اسباب و علل طبیعی، مستقل از اراده او اثر نمیگذارند. بر این اساس، انسان متوکل با وجود بهرهگیری از اسباب، هرگز آنها را مستقل از خداوند نمیبیند و بهجای اعتماد به اسباب، به خالق آنها تکیه میکند. توکل بر خدا مراتبی دارد؛ از جمله آنکه انسان در همه امور بر خداوند اعتماد کند، به آنچه او برایش میپسندد راضی باشد و یقین بداند که خداوند از هیچ خیر و فضلی درباره او دریغ نمیکند. همچنین بداند حکم از آن خداست و او به هر چه بخواهد فرمان میدهد. پس باید با تفویض امور به او توکل و در مسائل شخصی و دیگر امور بر او اعتماد کرد.
چنانکه بیان شد، توکل به معنای ترک بهرهگیری از اسباب برای رسیدن به مقصد نیست؛ بلکه بدین معناست که انسان در عین استفاده از اسباب طبیعی، اعتماد اصلیاش به خالق اسباب باشد. به بیان دقیقتر، سنت الهی در نظام آفرینش بر این است که هر پدیدهای از طریق اسباب تحقق یابد؛ بنابراین انسان همواره موظف است برای رسیدن به مقصود خود بکوشد و تلاش کند. نقل است که پیامبر اکرم(ص) گروهی را دیدند که برای کسب روزی بهدنبال کشت و کار نمیروند. فرمودند: «چه میکنید؟» گفتند: «ما متوکل هستیم و بر خدا توکل میکنیم.» پیامبر فرمودند: «شما متوکل نیستید، بلکه متّکل هستید»؛ یعنی سربار مردم شدهاید.
در همین خصوص، خبرنگار ایکنا خراسانرضوی گفتوگویی با حجتالاسلام محمد نصیری، سخنران، کارشناس پاسخگویی حرم مطهر رضوی و عضو نخبگان تبلیغی مجمع خطبای خراسان، انجام داده است که در ادامه میخوانیم؛
ایکناـ در آموزههای اسلامی، توکل چه نسبتی با تلاش و مسئولیتپذیری انسان دارد؟
در آموزههای اسلامی، توکل مکمل تلاش انسان است. خداوند استعدادها و قابلیتها را در وجود انسان به ودیعه گذاشته و فرموده است که هرکس به اندازه تلاش و همت خود بهره میبرد. در منابع دینی بارها تأکید شده که منزلت هر انسان در گرو میزان همت اوست و قرآن کریم نیز تصریح دارد که بهره انسان تنها به اندازه تلاش اوست. انسان طراحی میکند، برنامه میریزد و اقدام میکند، اما هماهنگکننده مجموعه عوامل در عالم اسباب، که تلاش انسان را به نتیجه میرساند، خداوند متعال است.
بنابراین، توکل و تفویض امور به خداوند نوعی تکمیلکننده عمل انسانی است؛ چراکه خداوند نقصها را جبران میکند و راه را میگشاید. برای کسانی که اهل توکلاند و باور دارند امور در دست قدرت الهی است نیز سفارش شده که تلاش انسان مکمل توکل است؛ یعنی مؤمن باید بداند اعتماد به خدا بدون کوشش معنا ندارد و توکل با عمل به ثمر میرسد.
در نگاه جامعه اسلامی، تلاش انسان مکمل توکل است و توکل نیز مکمل برنامهریزی و کوشش انسانی؛ این دوگانه در حقیقت نوعی «همافزایی» ایجاد میکند و سبب میشود انسان مؤمن نه دچار غرور و توهم قدرت مطلق شود و نه به بهانه توکل از مسئولیت و تلاش کنار بکشد. انسان متوکل احساس پشتوانه میکند؛ حتی وقتی برنامهریزی دقیق انجام میدهد و نهایت تلاش خود را به میدان میآورد، با توکل احساس میکند تنها نیست. این اتکا و باور به پشتیبانی الهی، آرامش و طمأنینهای ایجاد میکند که تمرکز و توان او را برای مدیریت چالشها افزایش میدهد.
گاهی برخی تصور میکنند چون خدا کارها را انجام میدهد، انسان نیازی به همت و برنامهریزی ندارد. این برداشت نه با دین سازگار است و نه با عقل. خداوند استعدادهای عظیم را در وجود انسان قرار داده و از او خواسته فعال، مبتکر و مسئول باشد. تاریخ دینی و سخنان معصومین نشان میدهد که بزرگترین مصیبت انسان توانمند، کوتاهی کردن است. اینکه کسی بگوید چون دعا کردهام پس نیازی به تلاش نیست، تفکری است که جامعه را عقب نگه میدارد و خلاقیتها را خاموش میکند؛ این نگرش موجب فرصتسوزی میشود.
توکل یعنی انسان خدا را وکیل خود بگیرد و مسیر را به او بسپارد، اما در عین حال بداند موفقیت بدون تلاش ممکن نیست. کسی که به نتیجه میاندیشد، باید نقش خود را ایفا کند. این تعامل میان ایمان و کوشش، همان سبک زندگی اسلامی است. اگر در جامعه مفهوم درست توکل آموزش داده شود و رسانهها این معنا را بدون تحریف منتقل کنند، جوانان میآموزند که توکل نه تنبلی میآورد و نه انفعال؛ بلکه نیروبخش است. توکل همراه با تلاش، انسان را خلاق، مسئولیتپذیر و امیدوار بار میآورد.
ایکناـ آیا توکل به معنای سپردن امور به خدا و کنار گذاشتن تلاش انسانی است یا نوعی آرامش در کنار اقدام آگاهانه؟
تلاش آگاهانه، برنامهریزی دقیق، خلاقیت و بهرهگیری از استعدادهای ذاتی، بیهوده در وجود انسان قرار نگرفته است. انسان موظف است با شناخت درست عرصه فعالیت خود و با همت و کوشش وارد عمل شود و در کنار این تلاشها، با توکل به خدا و سپردن امور به پروردگار، احساس پشتیبانی و امنیت کند. افرادی که اهل توکلاند و معتقدند همه چیز در دست خداست، باید بدانند که آموزههای دینی تلاش انسان را مکمل توکل معرفی میکنند. یعنی ایمان به خداوند و سپردن امور به او زمانی کامل و اثرگذار است که با اقدام عملی، طراحی، برنامهریزی و کوشش انسانی همراه باشد.
این هماهنگی میان توکل و تلاش، موجب میشود انسان با آرامش، تمرکز و طمأنینه بیشتری پیش برود و بتواند چالشها و مشکلات مسیر موفقیت را مدیریت کند. اساس توکل بر این است که انسان در امور مختلف خداوند را وکیل خود قرار دهد و از او راهنمایی بخواهد، اما همزمان نقش انسان در عمل، مسئولیتپذیری و اقدام بسیار مهم است. فردی که اهل تلاش، برنامهریزی و کوشش است، باید بداند همه چیز در اختیار او نیست و تأیید و حمایت الهی برای نتیجهبخشی تلاشها ضروری است.
از اینرو، توکل مکمل تلاش و مسئولیتپذیری انسان است و تلاش انسانی نیز مکمل ایمان و توکل. سپردن امور به خداوند هرگز به معنای کنار گذاشتن کوشش نیست؛ بلکه توکل پشتوانهای برای انسان فراهم میکند تا با خلاقیت، برنامهریزی و بهرهگیری از استعدادهای درونی خود، با اطمینان و تمرکز کامل گام بردارد و در مسیر موفقیت مطمئن باشد که حمایت الهی همراه اوست. در حقیقت، توکل و تلاش دو روی یک سکهاند و برای رسیدن به نتیجه مطلوب، هر دو لازم و ضروریاند.
ایکناـ در دنیای امروز که انسان بیش از هر زمان دیگری به فناوری و الگوریتمها وابسته است، چگونه میتوان مفهوم اختیار را زنده نگه داشت؟
فناوری و ابزارهای امروزی صرفاً وسایلی در دست انساناند. این ابزارها هرگز جایگزین اختیار یا مسئولیت انسان نمیشوند، بلکه به او کمک میکنند تا خلاقیت و قدرت برنامهریزی خود را بهکار گیرد. انسان با بهرهگیری از این ابزارها و در عین حال با توکل بر خدا میتواند تصمیمات آگاهانه بگیرد و مسیر پیشرفت خود را بهدرستی مدیریت کند. همین فناوریهایی که امروز بهطور گسترده به انسان یاری میرسانند، در حقیقت نوعی اسباب و ابزار هستند که در نظام خلقت و طراحی الهی تعریف شدهاند و هدفشان تسهیل فعالیتها و حل مسائل انسانی است.
از آغاز تاریخ نیز انسان با استفاده از ابزار و اسباب، زندگی خود را ساخته است و این ابزارها از شکلهای اولیه و ساده تا فناوریهای پیچیده امروز مسیر تکامل را پیمودهاند. اساساً تکنولوژی و الگوریتمها در امتداد همان عالم اسباب قرار دارند که خداوند در اختیار انسان گذاشته و هرگز به معنای حذف اختیار انسان یا کمرنگ شدن مسئولیتپذیری او نیستند. هر انسانی از ابتدای زندگی خود بر زمین، از ابزارها و منابع طبیعی بهره برده و با خلاقیت و هوشمندی توانسته مسیر زندگیاش را شکل دهد. ابزارهای امروزی نیز صرفاً نسخههای پیشرفته همان امکانات گذشتهاند.
وابستگی صرف به الگوریتمها و فناوریها میتواند اندیشه و ابتکار انسان را محدود کند؛ بنابراین انسان باید به آینده بیندیشد، راهحلهای خلاقانه بیابد، طراحی و برنامهریزی داشته باشد و با آگاهی کامل از ابزارهای موجود استفاده کند. در این صورت، فناوری نه یک محدودیت، بلکه پشتوانهای قدرتمند برای تحقق اهداف انسانی خواهد بود. خداوند در منابع دینی، انسان را موجودی مختار و مسئول معرفی کرده است که باید با تلاش، تفکر و خلاقیت خود مسیر زندگی را بسازد. فناوریها و الگوریتمها در این مسیر نقش حمایتکننده دارند و به انسان کمک میکنند تصمیمات بهتری بگیرد، بیآنکه جایگزین تلاش و اختیار او شوند.
آگاهی از این حقیقت، نهتنها انسان را از وابستگی کورکورانه به فناوری نجات میدهد، بلکه انگیزهای برای خلاقیت، طراحی و برنامهریزی هدفمند در زندگی و حرفههای مختلف ایجاد میکند. انسان با شناخت درست ابزارها و در عین حال حفظ اختیار و مسئولیتپذیری، میتواند از فناوری بهعنوان نیروی کمکی و تقویتکننده استعدادهای ذاتی خود بهره ببرد.
ایکناـ چه نسبتی میان ایمان، عقل و اختیار در عمل روزمره انسان وجود دارد؟
در بررسی رابطه ایمان، عقل و اختیار در زندگی روزمره انسان، میتوان گفت که هر یک از این عناصر نقش مکملی در شکلدهی به حیات انسان دارند، و بر تجربه مادی و معنوی او تأثیر مستقیم میگذارند. بخش قابل توجهی از زندگی انسان مربوط به امور مادی و طبیعی اوست؛ اموری که او را شبیه سایر موجودات روی زمین میکند، از جمله نیازهای اولیه مانند خوراک، پوشاک، مسکن و سایر ملزومات زندگی.
خداوند انسان را چنان توانمند آفریده است که میتواند از پس نیازهای زندگی برآید. در این عرصه، ایمان و باور به خداوند شرط لازم برای زندگی مادی نیست؛ انسان میتواند بدون ایمان و باور به غیب نیز از زمین بهره ببرد و زندگی خود را سامان دهد. همانطور که قرآن کریم میفرماید: «خَلَقَ لَکُم مَا فِی الأَرْضِ»، خداوند ظرفیتهای زمین را در اختیار همه انسانها گذاشته است. از اینرو، حتی کسانی که خدا یا آموزههای دینی را نمیپذیرند نیز میتوانند از استعدادها و منابع طبیعی بهرهمند شوند و رزق و روزی خود را کسب کنند.
با این حال، ارزش واقعی ایمان و عقل در زندگی انسان تنها در سطح مادی نمایان نمیشود. عقل بدون ایمان، صرفاً توانایی مدیریت امور روزمره و بهرهگیری از امکانات مادی را به انسان میدهد؛ اما وقتی عقل با ایمان الهی هدایت شود، انسان از بعد معنوی و روحانی خود نیز بهرهمند میشود. در چنین وضعی، حتی یک لقمه نانی که انسان مؤمن به دست میآورد، رنگ و بوی معنوی و جاودانه پیدا میکند و تلاشهای او در زندگی دنیا به سرمایهای برای آخرت نیز تبدیل میشود.
در این میان، اختیار انسان نقش اساسی دارد. وقتی فرد با آگاهی و انتخاب خود ایمان به خدا را تقویت میکند، ایمان او ارزشمند میشود و عقل او که بهوسیله باورهای الهی جهت یافته، به تاج کرامت انسان مؤمن تبدیل میشود. اعمال انسان مؤمن ـ چه در بعد مادی و چه معنوی ـ دارای آثار پایدار و جاودانه است. او با توکل و سپردن امور به خداوند، آرامش قلبی و روانی پیدا میکند؛ اضطراب و استرس کاهش مییابد و مسیر زندگی مادیاش نیز هموارتر و مؤثرتر میشود.
در مقابل، زندگی انسان بیایمان، هرچند ممکن است از نظر مادی موفق باشد، اما فاقد بُعد معنوی و جاودانگی است. دستاوردهای او محدود به عرصه دنیا میماند و با مرگ پایان مییابد. این تفاوت، اهمیت ایمان، عقلانیت و خردورزی را برجسته میسازد؛ خردی که همراه با ایمان رشد کرده باشد، قدرت تشخیص حقیقت را به انسان میدهد و او را به سمت تعالی و جاودانگی راهنمایی میکند.
بنابراین، میتوان گفت ایمان، عقل و اختیار نهتنها در زندگی مادی کارکرد دارند، بلکه بنیانی برای حیات معنوی و جاودانه انسان فراهم میآورند. انسان برخوردار از ایمان و عقل، افزون بر مدیریت امور روزمره، آرامش درونی، توکل و اعتماد به خدا را نیز تجربه میکند و زندگی خود را در سطحی عمیقتر، پایدارتر و متعالیتر هدایت خواهد کرد.
ایکناـ در جامعه امروز برداشتهای نادرست از توکل چه آسیبهایی ایجاد کردهاند؟
متأسفانه بسیاری از افراد تصور میکنند توکل به معنای کنار گذاشتن تلاش و سپردن همه امور به خداوند است. این برداشت نادرست میتواند زمینهساز کاهلی، تنبلی، کوتاهی در طراحی و ضعف در نوآوری و خلاقیت شود. مصیبت انسانهای توانمند، کوتاهی کردن است. برخی گمان میکنند پس از دعا و توکل، دیگر نیازی به تلاش یا بهرهگیری از استعدادهای خود ندارند؛ در حالیکه حقیقت توکل دقیقاً خلاف این تصور است. توکل واقعی، انسان را به استفاده کامل از ظرفیتها و تواناییهایی که خداوند در وجود او نهاده، ترغیب میکند.
انسان بهعنوان «خلیفةالله» جایگاهی ویژه دارد و میتواند تغییرات مثبت و مؤثری در زندگی فردی و اجتماعی خود ایجاد کند، به شرط آنکه توکل را به معنای تنبلی یا کنارهگیری از مسئولیت درک نکند. اگر توکل درست فهمیده و بهکار گرفته شود، انسان نهتنها با آرامش و اطمینان خاطر فعالیت میکند، بلکه خلاقیت، طراحی، برنامهریزی و تلاش مستمر او نیز چند برابر میشود.
مفاهیم دینی باید بهدرستی به مردم، بهویژه جوانان، آموزش داده شود تا آثار ملموس آن در زندگی روزمره دیده شود. دین صرفاً مجموعهای از بایدها و نبایدهای فقهی نیست؛ بلکه آمده است تا زندگی انسان را بهتر، منسجمتر و سعادتمندانهتر کند. امام حسین(ع) جان خود را برای زنده نگهداشتن آیین الهی فدا کردند؛ زیرا در سایه اجرای صحیح دین و ارزشهای الهی است که انسان به سعادت واقعی میرسد. پیامبران نیز برای همین هدف مبعوث شدند که مسیر رشد، کمال و بهروزی انسان را هموار کنند.
توکل بر خدا، اگر بهدرستی فهم شود، نه تنها موجب ترک تلاش نمیشود، بلکه نیروی محرکه انسان برای فعالیت، خلاقیت و اثرگذاری اجتماعی است. بنابراین، سپردن امور به خداوند همراه با تلاش و بهرهگیری از استعدادهای الهی، مسیر انسان را ـ در عرصه مادی و معنوی ـ به سوی کمال و سعادت رهبری میکند.
ایکناـ نقش آموزش دینی و رسانهها در ترویج مفهوم درست توکل و اختیار چیست؟
مفاهیم اساسی دین اسلام ـ از جمله توکل بر خداوند، تلاش انسانی، اختیار، دعا و خلاقیت ـ اموری کاملاً واقعی و ملموس هستند که زندگی انسان را به شکل مستقیم تحت تأثیر قرار میدهند. این مفاهیم تنها به مسائل نظری یا ماورایی محدود نیستند، بلکه در عرصه روزمره، در تصمیمگیریهای فردی، اجتماعی و حتی مدیریتی نیز کاربرد دارند.
توکل به معنای سپردن امور به خداوند متعال، هرگز به معنای انفعال، کوتاهی یا کنار گذاشتن مسئولیت انسانی نیست. برعکس، توکل زمانی ارزشمند و سازنده است که با تلاش آگاهانه، برنامهریزی دقیق، ابتکار و بهرهگیری از استعدادهای درونی انسان همراه باشد. انسان میتواند در عین توکل بر خدا، خلاقانه بیندیشد، نوآوری به خرج دهد، شرایط زندگی خود و دیگران را بهبود بخشد و در مسیر تعالی و موفقیت حرکت کند.
رسانهها و آموزشهای دینی نقش مهمی در تبیین صحیح این مفاهیم دارند. هرگاه رسانهها مفاهیم دینی مانند توکل، اختیار، مسئولیتپذیری و نقشآفرینی انسان را به شکل کاربردی و روشن بیان کنند، جامعه میتواند بهره واقعی از آموزههای دینی ببرد و باورهای دینی در زندگی روزمره، هم ملموس و هم اثرگذار شود.
آموزش دینی و رسانهها باید نشان دهند که دین برای انسان آمده است، نه انسان برای دین. دین چارچوبی است که میتواند زندگی انسان را بهتر، منظمتر و معنادارتر سازد. هنگامی که انسان با توکل بر خدا و تلاش هدفمند حرکت میکند، علاوه بر آرامش روانی و اطمینان قلبی، توان اثرگذاری واقعی بر زندگی فردی و اجتماعی خود را نیز پیدا میکند.
توکل و دعا، در کنار عقل، خلاقیت، برنامهریزی و مسئولیتپذیری، زمینهساز انسان متعادل و موفقاند؛ انسانی که هم در بعد معنوی رشد میکند و هم در زندگی مادی و روزمره پیشرفت مییابد. این هماهنگی میان ایمان و عقل، میان توکل و تلاش، بنیان موفقیت حقیقی و سعادتمندی انسان در دنیا و آخرت است. امید است خداوند متعال همه ما را در درک و انتقال درست مفاهیم دینی یاری کند تا هم اهل دعا و توکل و هم اهل خلاقیت، برنامهریزی و تلاش مؤثر در زندگی روزمره باشیم.
انتهای پیام
