مختصات عوالم سه‌گانه ذر

به گزارش ایکنا، همایش «عالم ذر و عوالم پیش از دنیا»، امروز 10 خردادماه به همت موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به صورت مجازی برگزار شد. عبدالحمید راستی میمندی در این همایش با موضوع «عوالم ذر و شاخص‌های تفكیك آنها از یكدیگر در احادیث شیعه» به ایراد سخن پرداخت که متن آن را می‌خوانید؛

از عنوان می‌توان مفروضات مورد نظر در بحث را فهمید. یکی از مفروضات، مسلم دانستن وجود عوالم ذر است. اینکه آیا این عوالم واقعا هستند یا خیر و مسئله اثبات آنها به عهده این مقاله نیست. نکته دیگر متعدد بودن عوالم ذر است. بحث بنده بر این اساس است که ما عوالم پیشین را بیش از یک عالم می‌دانیم و براساس بررسی‌هایی که در احادیث داشتیم به سه عالم ذر می‌توان اشاره کرد. محدوده بحثی که در این مقاله صورت گرفته نیز در حد بررسی احادیث شیعه است، هرچند در مورد عوالم ذر در احادیث اهل سنت نیز روایاتی آمده است.

از این عنوان متوجه می‌شویم که این عوالم وجوه مشترکی دارند و در برخی مسائل اختلاف دارند و بحث بنده مشتمل بر این است که وجوه اختلاف را روشن کنیم، اما باید در ابتدا به وجوه اشتراک توجه کنیم. در همه این عوالم خداوند خودش را به انسان‌ها در صورت‌های مختلف و به انحاء مختلف معرفی کرده است و ربوبیت خود، نبوت پیامبر اسلام و ولایت اهل بیت(ع) را به همگان معرفی کرده و بر همه و از جمله بر انبیای خودش بر این معرفی‌ها، میثاق گرفته است و در هریک از این عوالم نیز خداوند به نوعی از همه امتحانی نیز به عمل آورده است تا مطیع از عاصی و مومن از کافر شناخته شود. اینها مواردی بود که در همه عوالم می‌توان دید.

وقتی که ما روایات عوالم ذر را که بسیار هم زیاد هستند و از حد تواتر خارج‌اند بررسی می‌کنیم یک مسئله برای ما خیلی اهمیت پیدا می‌کند و آن این است که چطور می‌توانیم مشخص کنیم که کدام یک از روایات و کدام دسته از روایات مربوط به کدام ذر از عوالم ذری است که مورد بررسی قرار می‌دهیم. وقتی که روایات مطالعه می‌شوند، ما بیان‌های مختلفی را می‌بینیم و همین مسئله باعث شده تا برخی چنین گمان کنند این روایات، روایات آشفته‌ای هستند، اما این طور نیست. اگر دقت صورت گیرد، می‌توانیم با یکسری شاخص‌هایی این عوالم را از هم جدا کنیم.

بر اساس بررسی‌هایی که انجام شده است، ما سه عالم ذر داریم که تحت عناوین ذر اول، ثانی و ثالث می‌توان از آنها یاد کرد. البته در روایات به تعابیری مانند ذر ثانی و یا ثالث برنمی‌خوریم، اما تعبیر ذر اول در چند روایت قابل مشاهده است و از این تعبیر می‌توان فهمید که ذرهای دیگر نیز وجود دارد. با بررسی‌های انجام شده برای ذر اول و تشخیص آن از عوالم ذر دیگر می‌توانیم شاخص‌هایی را داشته باشیم.

ذر اول شامل مجموعه روایاتی است که در آن‌ها از اظله و اشباح نام برده شده است، بدون اینکه ذکری از طین و تراب بشود. ظل به معنای شی و لیس بشیء است؛ یعنی چیزی که چیزی هست، اما در عین حال چیزی هم نیست؛ مانند سایه که در عین حال که هست، اما شکل مادی و مادیت ندارد. همچنین در این روایات از ابدان نورانی سخن به میان آمده است و گاهی نیز تعبیر شبه نور به کار رفته است و تعابیری مانند صورت‌هایی که مانند گرد و غبار هستند و صورت‌هایی که به صورت پنهان هستند و جنبه مادیت ندارند را داریم که از موجودات این عالم نام برده شده است که اینها نشان می‌دهند که این عالم مربوط به جنبه نورانی وجود انسان است؛ یعنی انسان‌ها در این عالم جنبه نوری داشتند و ماهیاتی برخوردار از وجود نوری بودند و جنبه‌های مادی در این مرتبه نبوده است.

امتحانی که رخ داده، ایمان به انبیا و اوصیا و قبول نبوت و ولایت است که البته گروهی در این امتحان سربلند شدند و مومن شدند و گروهی دیگر یا به قلبشان یا به زبانشان منکر شده‌اند و در شمار کافرین قرار گرفتند. اما وقتی که به روایات مراجعه می‌کنیم می‌بینیم دسته دیگری از روایات به ذره‌های جسمانی مادی اشاره دارد که این عالم مربوط به این ذره‌ها را ذر ثانی می‌نامند. مشخصاتی که برای این ذره‌ها بیان شده این است که اینها از دو طینت تلخ و شیرین خلق شده‌اند و به صورت مورچه‌هایی روی زمین حرکت می‌کردند. بنابراین این ذره‌ها و موجودات جنبه جسمانی دارند و از موجودات نوری که شبَح نور بودند جدا هستند.

امتحانی که برای این دسته از موجودات روی داده است امتحان به دخول در آتش است؛ چون خدا این ذره‌ها را از هم جدا می‌کند و گروهی را اصحاب یمین و در شمار مومنین قرار می‌دهد و گروه دیگر تحت عنوان اصحاب شمال هستند. کسانی که اهل شقاوت بودند اعتراض می‌کنند که خدایا چرا ما را در زمره اینها قرار دادی و خدا برای اینکه اتمام حجت کند آتشی را برمی‌افروزد و همه ذره‌ها را امر به دخول در آتش می‌کند. اصحاب یمین به سرعت داخل آتش می‌شوند، اما اصحاب شمال می‌ترسند و با این نافرمانی روشن می‌شود که آنها اهل عناد هستند. به این صورت خدا نشان می‌دهد سرنوشت در دست انسان است.

نکته دیگر در باب روایات ذر دوم این است که این رویدادها همه قبل از این است که خدا کالبد آدم را برپا کند و روح در آن بدمد. اما داستان در عالم ذر ثالث باز هم متفاوت است. دسته‌ای دیگر از روایات به عالمی اشاره دارند که در آن عالم ذره‌ها از پشت آدم خارج می‌شوند؛ یعنی خدا در این مرحله کالبد آدم را برپا کرده و در آن نفخ روح کرده و از پشت او،‌ ذریه‌اش را خارج می‌کند و آنها مانند ذر ثانی روی زمین مانند مور راه نمی‌روند، بلکه در افق آسمان پراکنده می‌شوند و این یعنی آنها لطافتی بیش از ذره‌های مربوط به ذر ثانی دارند و می‌توان فهمید ذر ثالث عالم مربوط به ارواح حیوانی است که آنها نیز جسمانیت دارند، اما در یک رتبه لطیف‌تر هستند.

در ذر اول امتحان به ایمان به ولایت انبیا و اوصیا است و در ذر ثانی امتحان به دخول در آتش است و ذر ثانی رویدادهایش قبل از آن است که کالبد آدم برپا شود و ذر ثالث مربوط به ارواح حیوانی است و پس از اینکه کالبد آدم دمیده شده از پشت وی خارج می‌شوند.