اعتقاد به عالم ذر از مشهورترین اعتقادات اهل سنت است

به گزارش ایکنا؛ همایش «عالم ذر و عوالم پیش از دنیا»، امروز ۱۰ خردادماه به همت موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به صورت مجازی برگزار شد. محمدهادی قندهاری، استاد مدرسه معارفی خراسان در دانشگاه و حوزه علمیه مشهد مقدّس در این همایش با موضوع «عالم ذرّ و میثاق در فرهنگ کلامی اهل سنّت» به ایراد سخن پرداخت که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛

عالم ذر یا در تعبیر عرفا عالم اَلَست از مشهورترین اعتقادات مسلمین و در موضوع بحث ما متکلمین اهل سنت است. این اعتقاد در منابع نقلی اهل سنت طی تفحصی که بنده داشتم، در ذیل بیست و دو آیه از آیات قرآن و در صد و چهل و چهار روایت در کتب حدیث و تفسیر اهل سنت به نقل از پنجاه نفر از روات اهل سنت اعم از صحابه و یا تابعی نقل شده است. این حجم بالا نشان می‌دهد این اعتقاد در منابع روایی اهل سنت متواتر و غیرقابل انکار است. از این آیات، در صدر آنها آیه 172 و 173 سوره مبارکه اعراف است که می‌فرماید: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ؛ و هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذريه آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت كه آيا پروردگار شما نيستم گفتند چرا گواهى داديم تا مبادا روز قيامت بگوييد ما از اين [امر] غافل بوديم».

در آیه 28 سوره انعام و 101 سوره اعراف نیز این را داریم. قرآن در این آیه شریفه ارتباطی بین ایمان و کفر این دنیا و عالم قبل ایجاد می‌کند و می‌گوید کسانی که اینجا ایمان نمی‌آورند، کسانی هستند که در عالم قبل ایمان نیاورند و آیه 30 سوره روم را داریم که آیه فطرت است. قرآن فطرت الهی انسان را به معرفت اعطا شده در عالم قبل بازگشت می‌دهد و همچنین در سوره نجم دارد که پیامبر انذار می‌دهد و بنابر روایات انذار و بعثت او مربوط به عالم قبل است. همانند آیاتی که به آن‌ها اشاره کردم، در آثار اهل سنت طی بیست و دو آیه آمده است.

روایات یکصد و چهل و چهار گانه اهل سنت در این زمینه مفاهیم فراوانی دارد که مفاهیم آنها را استخراج کرده‌ام. یکی اینکه همه کسانی که در آن عالم حضور داشتند؛ یعنی تمام ذریه آدم، همه خدا را به حقیقت معرفت یافتند، حتی کسانی که در این دنیا جزو کفار هستند که همه به وجود حق اقرار کردند و معرفتی که انسان‌ها در سویدای دل به همراه دارند که از آن به فطرت و معرفت تعبیر می‌کنیم، همان معرفتی است که اینها در عالم قبل در قبال خدا بیان کرده‌اند. نکته دیگری که در روایات آمده مربوط به نحوه اخراج فرزندان آدم است که به دو نحو آمده است. در برخی از روایات آمده که قبل از خلقت آدم و نفخ روح در او خداوند اتیان بنی‌آدم را از کتف‌های آدم بیرون کشید و اینها را در آن عالم به صورت ذراتی ایجاد کرد و در تعبیر دوم همان است که در آیه 172 سوره اعراف آمده که پس از خلقت آدم خداوند فرزندان ایشان را تا قیامت از طریق ذریه آنها از صلب آنها بیرون کشید، پس دو بیان در روایات اهل سنت در ذیل آیه در نحوه احضار بنی‌آدم وجود دارد.

بحث دوم عبارت از مذاهب اهل سنت است. اهل سنت را اگر بخواهیم از حیث اعتقادی دسته‌بندی کنیم، به سه دسته قابل تقسیم هستند؛ یکی مذاهب نقلی اهل سنت هستند که اهل حدیث و سلفیه هستند و دوم مذاهب کلامی و عقلی هستند که از جمله معتزله و اشاعره و ماتریدیه در بحث ما مورد بحث هستند و سوم مذاهب باطنی اهل سنت که اهل طریقت و سلاسل صوفیه هستند. در بین این مذاهب، معتقدین به عالم ذر قابل ترسیم به شش گروه هستند؛ یک، اکثر مفسرین متقدم اهل سنت مانند سعید بن مسیب، کلبی و ... که همگی در تفاسیر اهل سنت جزو معتقدین عالم ذر هستند. دوم قاطبه اهل حدیث و سوم پیروان سلفیه هستند. چهارم، اندکی از معتزله‌اند و علی‌رغم اینکه آنها منکر عالم ذر بودند، اما برخی اعتقادشان مثبت بود. گروه بعدی قاطبه صوفیه هستند که معتقد به عالم ذر هستند. صوفیه درگروه‌بندی اهل سنت جزو اشاعره محسوب می‌شوند و این شش گروه معتقد به عالم ذر هستند و در آثار خود عالم ذر را اثبات کرده‌اند.

متکلمین آنها نیز عبارت از دو گروه چهارم و پنجم هستند. امروزه اشاعره تشکیل‌دهنده هفتاد درصد جمعیت اهل سنت هستند، بنابراین اهل سنت موجود در دنیا اکثرا معتقد به عالم ذر هستند. مثبتین عالم ذر برای اثبات، دلایل متعددی را بیان می‌کنند. اول اینکه از آیه میثاق استفاده می‌کنند که لفظ «اِذ» در آن آمده است و اشاره به حادثه‌ای دارد که به آن استناد می‌شود و این لفظ در آغاز آیه اثبات کننده این حادثه در عوالم قبل است. تعبیر اخراج ذریه از صلب آدم نیز یکی دیگر از نکات است که قبل از خلقت در این دنیا بوده است. همچنین حکمتی را قرآن برای عالم ذر بیان می‌کند که این حکمت اتمام حجت بر توحید و همه انسان‌ها است تا در قیامت ادعا نشود که غافل بودند. خدا می‌گوید من این معرفت را به شما دادم تا عذری نداشته باشید.

روایات مربوط به عالم ذر در منابع اهل سنت نیز نکته دیگری است. روایت داریم که ارواح دو هزار سال قبل از بدن‌ها خلق شدند. یا روایت داریم ایمان و کفر این دنیا ریشه در عوالم قبل دارد. اینکه خدا این معارف را در عوالم قبل به ما داده است و در آن عالم برخی مومن و برخی کافر شدند و ریشه‌یابی به عوالم قبل، بر اساس روایاتی است که هریک در موضوع خود روایات متعددی هستند.

منکرین عالم ذر نیز سه دسته هستند؛ گروه اول معتزلین اهل سنت هستند. گروه دوم از تأویل‌کنندگان آیات  و روایات عالم ذر، ابومنصور ماتریدی است که پیروان او الآن در منطقه آسیای میانه زندگی می‌کنند. وی در تفسیر خودش مطالبی را در تأویل آیه میثاق بیان می‌کند که تلطیف سخنان معتزله است و سخن جدیدی نسبت به آنها ندارد. گروه سومی که جزو تأویل کنندگان عالم ذر در کلام اهل سنت هستند برخی از اشاعره هستند. برای نمونه ابوحامد غزالی را می‌شود نام برد. وقتی به پرسش حدوث ارواح قبل از اجسام می‌پردازد با وجود دلالت ظاهری روایت بر تقدم روح بر بدن، این روایت را قبول نمی‌کند و مراد از ارواح را ملائکه می‌داند و به این ترتیب جزو تأویل‌کنندگان ظواهر آیات و روایات عالم ذر است.

منکرین عالم ذر نیز شواهدی را دارند که از جمله ظاهر روایات را با ظواهر قرآنی ناهماهنگ می‌گیرند و می‌گویند اخذ میثاق از عاقل امکان‌پذیر است و عقل مربوط به این دنیا است و عالم ذر را به تناسخ تعبیر می‌کنند و فراموشی عالم ذر را شاهدی بر انکار مسئله می‌گیرند. فخر رازی متکلم بزرگ اشعری دوازده دلیل از منکرین عالم ذر از معتزله را نقل و پاسخ می‌دهد و جواب‌های وی را در مقاله‌ای که نوشتم نقل کرده‌ام. اما در نهایت باید گفت: اعتقاد به عالم ذر از مشهورترین اعتقادات اهل سنت است و این اعتقاد پشتوانه قوی در ذخائر نقلی اسلام دارد.